Tuesday, July 20, 2010

ΕΠΤΑ ΚΑΙ ΤΡΕΙΣ ΜΥΘΟΙ ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Έχουμε όλοι την ίδια ιδέα για τη λογοτεχνία; Προφανώς όχι. Κάθε εποχή διαμορφώνει τα δικά-της κριτήρια, αλλά και κάθε άτομο κατέχει μια ιδιαίτερη θέση στην αναγνωστική αλυσίδα. Πολλά όμως στερεότυπα που έχουμε είναι αποτέλεσμα της στρεβλής παιδείας-μας και της μαζοποιημένης (κοινής) γνώμης της κοινωνίας.

1. Διαβάζω λογοτεχνία για να μάθω, για να εμπλουτίσω τις γνώσεις-μου.
Ακούγεται συχνά αυτό από αναγνώστες λ.χ. ιστορικών μυθιστορημάτων. Φυσικά η μυθιστορηματοποίηση ιστορικών γεγονότων τα καθιστά πιο εύπεπτα, πιο προσιτά στο ευρύ κοινό. Αλλά έχει περάσει πλέον η εποχή κατά την οποία η λογοτεχνία υποκαθιστούσε την ιστοριογραφία. Το μυθιστόρημα καλείται να πλάσει τον δικό-του αυτόνομο κόσμο, ασχέτως αν στηρίζεται σε πραγματικά πρόσωπα ή γεγονότα. Επομένως, αυτό που θα το καταστήσει ποιοτικό και πρωτοποριακό είναι ο τρόπος πραγμάτευσης της ιστορίας, ώστε ο αναγνώστης να ξαναδεί την ιστορία και όχι να τη μάθει εν είδει σχολικών γνώσεων. Γι’ αυτό, λίγο ενδιαφέρει αν το εκάστοτε μυθιστόρημα μένει πιστό στην ιστορική αλήθεια ή αν πλάθει το δικό-του σύμπαν.
2. Πολύ καλό μυθιστόρημα, επειδή θίγει ένα πρωτότυπο θέμα και ασχολείται με έναν χώρο παραγνωρισμένο και αγνοημένο.
Η λογοτεχνία φυσικά μπορεί και απλώνεται σε χώρους που τα ΜΜΕ ή η επιστήμη αγνοεί. Φυσικά κερδίζει όταν είναι πρωτότυπη και καταπιάνεται με πτυχές της ανθρώπινης ζωής που δεν έχουν προβληματίσει τον μέσο άνθρωπο. Αυτό όμως καθεαυτό δεν αρκεί για να καταξιώσουμε το έργο, αν το θέμα δεν συνοδεύεται από την κατάλληλη επένδυση, αν δηλαδή δεν έχει δουλευτεί με το ανάλογα ποιοτικό ύφος, πλοκή, χαρακτήρες. Αν λ.χ. γράψω ένα μυθιστόρημα για την κλωνοποίηση και καινοτομήσω τουλάχιστον στην Ελλάδα, θα με προσέξουν, αλλά δε θα με επιβραβεύσουν περαιτέρω, αν δεν φροντίσω να ντύσω την ιδέα-μου με τη στιβαρή πλοκή μιας μυθιστορηματικής ιστορίας…
3. Διαβάζω λογοτεχνία για να περάσω ευχάριστα τις ώρες-μου.
Φυσικά η συνιστώσα «ευχαρίστηση» είναι βασική, για να προσεγγίσει η λογοτεχνία το ευρύ κοινό. Όμως, αν μείνει κανείς εκεί, βρήκε ένα εύκολο μπεστ-σέλλερ, που με στερεότυπα, αναμενόμενες σκηνές και πολλή δράση ή μελό (για άνδρες ή γυναίκες αντίστοιχα) θα κρατήσει το ενδιαφέρον, αλλά δεν θα δώσει τίποτα περισσότερο. Η άλλη δηλαδή συνιστώσα που ονομάζεται «βάθος» δεν πρέπει να λείπει, γιατί θα αφήσει τον αναγνώστη στη στασιμότητά-του και δεν θα τον ταρακουνήσει από τη νιρβάνα-του.
4. Καλό μυθιστόρημα είναι όποιο χρησιμοποιεί πρωτοποριακές τεχνικές και καινοτομεί μορφικά.
Είναι η αντίθετη άποψη από την προηγούμενη. Κι αν ο τρίτος μύθος πάσχει από μπεστσελερίαση, αυτός ασθενεί εξαιτίας του ελιτισμού-του. Δηλαδή η χρήση πρωτοποριακών τεχνικών είναι πιθανότατα δείγμα μιας καινοτόμου προσπάθειας να ξαναδεί ο συγγραφέας τον κόσμο με νέο τρόπο. Ταυτόχρονα όμως a priori δεν μπορεί και δεν πρέπει κανείς να δεχτεί ότι ένα «ψαγμένο» μυθιστόρημα είναι και κατ’ ανάγκη ουσιώδες και βαθύ… Μπορεί κάλλιστα να παρακολουθεί τη μόδα της γραφής, τη μόδα της εποχής και να πετάει πυροτεχνήματα για επιδειξιομανία. Κι όσο η λογοτεχνία απομακρύνεται από το κοινό-της, όσο κλείνεται στον εαυτό-της, τόσο χάνει την επαφή-της με την αναγνωστική απόλαυση φτάνει εντέλει στο άλλο άκρο και δυνητικά μπορεί να κερδίσει τα εύσημα από την κριτική, αλλά συνάμα κλείνεται στον γυάλινο πύργο-της…
5. Με ενδιαφέρει τι ήθελε να πει ο συγγραφέας.
Είναι διαφορετικό «αυτό που ήθελε να πει ο συγγραφέας» απ’ αυτό που τελικά είπε. Κι αυτό συμβαίνει α) γιατί το υποσυνείδητό-του γεννά ιδέες και τις μετατρέπει σε λέξεις, συχνά ερήμην του συνειδητού-του, β) πολλές φορές ο δημιουργός, από αγάπη για το παιδί-του, πιστεύει ότι ανακάλυψε την Αμερική, ενώ απλώς βρήκε …την Αίγινα και γ) η γλώσσα είναι υπερ-κείμενη έννοια και γι’ αυτό ξεπερνά τις ιδέες του λογοτέχνη δημιουργώντας το δικό-της σύμπαν, με πολυσημίες και ανοικτά ενδεχόμενα, πέρα από τις όποιες προθέσεις του συγγραφέα.
6. Το βιβλίο με φέρνει πιο κοντά στην πραγματική ζωή του συγγραφέα.
Άλλο πράγμα ο συγγραφέας, άλλο ο αφηγητής κι άλλο ο πρωταγωνιστής, αν και ενίοτε υπάρχουν ταυτίσεις. Γι’ αυτό δεν πρέπει να συγχέουμε την ιδεολογία του κεντρικού προσώπου με αυτήν του λογοτέχνη, αφού συχνά ο τελευταίος γράφει εκ του αντιθέτου, με σκοπό να αποκαλύψει μια ζωή που δεν τον εκφράζει και έτσι –μερικές φορές- να την κατακρίνει. Αντίθετα, όποιος συγγραφέας αναμασά τη ζωή-του φορτώνοντας το έργο-του με αυτοβιογραφικές λεπτομέρειες, κατά τη γνώμη-μου πάσχει από έλλειψη φαντασίας, δημιουργικότητας και πρωτοτυπίας, που δεν μπορεί να ξεφύγει από τον δικό-του κόσμο, σαν τον μέτριο ηθοποιό που δεν μπορεί να παίξει κόντρα ρόλους.
7. Μου αρέσει πολύ το έργο, επειδή η γλώσσα-του έχει ποιητικότητα, μαγεία, παραστατικότητα…
Η γλώσσα είναι ακρογωνιαίος λίθος στη λογοτεχνία, αφού πάνω της στηρίζονται οι επιμέρους αποχρώσεις, η ατμόσφαιρα, οι σκέψεις των προσώπων κ.ο.κ. Αλλά, ενώ η ποίηση είναι απόλυτα μια γλωσσική ύφανση και γι’ αυτό δεν μπορεί εύκολα να μεταφραστεί, η πεζογραφία χρειάζεται και μια καλοδουλεμένη πλοκή, που να μετατρέψει τα σκόρπια συμβάντα σε λειτουργικά επεισόδια και να πλάσει το μυθιστορηματικό πλαίσιο που να σηκώσει χαρακτήρες, συγκρούσεις, συναισθήματα κ.ο.κ. Με άλλα λόγια, ένας καλό ποιητής δεν είναι αυτοχρήμα και καλός πεζογράφος, ένας μεγάλος ρήτορας δεν μπορεί να γράψει κατ’ ανάγκη και καλό μυθιστόρημα, ένα μεγάλο πεζογράφημα δεν είναι μόνο συνυποδηλώσεις αλλά και οργάνωση…
8. ...
9. ...
10. ...

Οι τρεις άλλοι είναι στη διακριτική-σας ευχέρεια. Συμπληρώστε-τους με ό,τι σας ενοχλεί, με ό,τι παγιωμένο πιστεύετε ότι αλλοιώνει την πραγματική εικόνα της λογοτεχνίας.

         Η Αθήνα αδειάζει και το Βιβλιοκαφέ χάνει σταδιακά τους θαμώνες-του. Γι’ αυτό, όπως κάθε χρόνο, κλείνουμε σήμερα για την καλοκαιρινή σαιζόν και θα ξανανοίξουμε κάπου στα τέλη Αυγούστου-αρχές Σεπτεμβρίου. Η άδειά-μου ξεκινά στις 6/8 (ως τότε θα περνάω πού και πού από το Βιβλιοκαφέ για κουβεντούλα) και θα μείνω εκτός Αθηνών μέχρι τις 22/8. Όταν με το καλό επιστρέψουμε όλοι στο κλεινόν άστυ, θα ξεκινήσουμε να ψήνουμε καφέδες για τους φίλους-μας.
       Ειδικότερα, την 1η Σεπτεμβρίου θα αφιερώσουμε την κρέπα του μήνα στον Δημήτρη Νόλλα, με αφορμή το τελευταίο-του βιβλίο, αλλά φυσικά και την πολυετή προσφορά-του στα ελληνικά γράμματα.
Εύχομαι σε όλους ανανεωτικές διακοπές.
Πατριάρχης Φώτιος

12 comments:

anagnostria said...

Νομίζω πως κανένα από τα χαρακτηριστικά που αναφέρεις, αγαπητέ Πατριάρχη, δεν δημιουργεί από μόνο του "καλή" λογοτεχνία. Η λογοτεχνία είναι (ή πρέπει να είναι)ένας συνδυασμός μερικών ή και όλων των γνωρισμάτων που τόσο επιτυχώς κατέγραψες. Θα προσθέσω ακόμη ένα: Αυτογνωσία. Η λογοτεχνία που ανιχνεύει τα βάθη της ανθρώπινης ψυχής, που μας βοηθά να καταλάβουμε τον εαυτό μας και τον κόσμο.
Καλές διακοπές. Εγώ εδώ θα είμαι, ανεβάζοντας στο μπλογκ τα καλοκαιρινά μου διαβάσματα. Είναι τόσο όμορφα τα δροσερά βράδια της Λευκωσίας. Άλλωστε, το φεστιβάλ θερινού κινηματογράφου και ποικίλες μουσικές και θεατρικές εκδηλώσεις προσφέρονται κι εδώ άφθονες για όποιον θέλει.
Θα σε περιμένουμε το Σεπτέμβρη. Είναι τόσο λίγα τα μπλογκ που ασχολούνται συστηματικά με το βιβλίο που η απουσία έστω κι ενός μετράει...Και πάλι καλές διακοπές και καλά διαβάσματα.

Johnny Panic said...

Πω πω,Πατριάρχα μου, ήταν ό,τι καλύτερο αυτό το ποστ για να μας αποχαιρετήσεις! Ειδικά το πρώτο,ΠΟΣΕΣ ΦΟΡΕΣ ΤΟ ΕΧΩ ΑΚΟΥΣΕΙ;;; Μου λένε: "Αφού διαβάζεις λογοτεχνία,θα έχεις πολλές γνώσεις,μαθαίνεις πολλά από τη λογοτεχνία,ε;" Κι εγώ απαντώ με ένα στρογγυλό ΟΧΙ,μοιράζοντας μίνι εγκεφαλικά! Τους φαίνεται αδιανόητο! Μη εξαργυρώσιμες ώρες; τα ύστερα του κόσμου!
Αλλά και τα άλλα που σταχυολόγησες χιλιοειπωμένα κι αυτά,όλοι τα ίδια ακούμε τελικά.

Συμπληρώνω το δεκάλογο:

8. Διαβάζω λογοτεχνία γιατί με κάνει καλύτερο άνθρωπο.(την ευλογία σας,πάτερ...)

9. Το βιβλίο αυτό είναι εξαιρετικό,αφού κυλάει σαν νερό! (always coca-cola!!!)

10. Διαβάζω λογοτεχνία για να ταξιδέψω σε άλλους τόπους! (αγόρασε ταξιδιωτικούς οδηγούς καλύτερα!)

Kαι σίγουρα υπάρχουν κι άλλα που ξεχνάμε...

Καλές διακοπές και καλή επάνοδο!

Anonymous said...

Καλές διακοπές αγαπητέ Πατριάρχη!

πολύ ενδιαφέροντα τα όσα λέτε για το γιατί κανείς διαβάζει λογοτεχνία...αλλά τίθεται και το θέμα του τι θεωρεί κανείς λογοτεχνία (την οποία και διαβάζει), μιας και υπάρχει κάτι για όλους ;-)

καλή ξεκούραση!

-μια αναγνώστρια

Πάπισσα Ιωάννα said...

Αναγνώστρια,
αυτό που θέλησα να εκφράσω με ό,τι έγραψα είναι η σκόπιμη δήλωση πολλών πώς καλή λογοτεχνία είναι πράγματα που γυρίζουν γύρω από το κέντρο της λογοτεχνικότητας, αλλά, αν δεν υπηρετούν ένα βάθος, μια προοπτική, μια οργάνωση σκέψης, δεν πετυχαίνουν παρά μόνο εντυπώσεις.
Καλό καλοκαίρι
και σ' ευχαριστώ για τα καλά-σου λόγια.
Πατριάρχης Φώτιος

Πάπισσα Ιωάννα said...

Ετερώνυμε,
προσλαμβάνεσαι στο Βιβλιοκαφέ!!! Όχι μόνο επειδή γλύφεις πολύ καλά το αφεντικό..., αλλά και γιατί πρόσθεσες τρεις μύθους που συμπληρώνουν το πνεύμα της ανάρτησής-μου. Όσο αυτοί οι μύθοι και άλλοι παρόμοιοι υποχωρούν, τόσο ανυψώνεται το επίπεδο των αναγνωστών (άρα και των συγγραφέων) στην Ελλάδα.
Καλό καλοκαίρι.
Πατριάρχης Φώτιος

Πάπισσα Ιωάννα said...

Μια αναγνώστρια,
το δύσκολο δεν είναι να ορίσεις τι δεν είναι λογοτεχνία, το δύσκολο να είναι να προσδιορίσεις τι είναι!
Και μη με βάζεις σε τέτοιους μπελάδες καλοκαιριάτικα, να χαρείς!
Καλές αναγνώσεις
Πατριάρχης Φώτιος

Μύρων Κατσούνας said...

Μύθων συνέχεια:

7. Διαβάζω μόνον νεκρούς και κλασσικούς, οι νέοι δεν έχουν τίποτε να μου πουν - και αντιστρόφως: διαβάζω μόνον σύγχρονη λογοτεχνία, οι κλασσικοί ας αναπαυθούν στα ράφια των γέρων.

8. Παραλλαγή του ως άνω μύθου: Διαβάζω μόνον συγγραφείς της πόλης, ιδίως όταν γράφουν για ξένες μητροπόλεις και οι ήρωές τους φέρουν αμερικανικά ονόματα, ενώ οι συγγραφείς του βουνού και του λόγγου μού είναι παντελώς αδιάφοροι.

Οι προτάσεις αυτές, όταν εκφέρονται απόλυτα, γίνονται μύθοι, όταν εκφέρονται με ένα "ίσως προτιμώ να", τότε μετατρέπονται σε (νόμιμες; ) αναγνωστικές εμμονές.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Μύρωνα,
θέτεις σωστα το τελευταίο σημείο: η απολυτότητα και η ενδιάθεση πίστη σε μία πλευρά της λογοτεχνίας είναι η παγίδα.
Αυτή η μονομέρεια μάς ενοχλεί...
Πατριάρχης Φώτιος
ΥΓ. Προσυπογράφω τους μύθους-σου.

Anonymous said...

Να προσθέσω κι εγώ (όλα τα έχω ακούσει από φίλους και γνωστούς μου):

-Διαβάζω μόνο ξένους, οι Έλληνες δεν έχουν να μου πουν τίποτα, η ελληνική λογοτεχνία δεν αξίζει τον κόπο. Και το αντίστροφο: -Διαβάζω μόνο Έλληνες, δεν με αφορά τι έχουν να πουν οι ξένοι γιατί είμαι από την Ελλάδα.

-Διαβάζω μόνο άντρες, οι γυναίκες κατά πλειοψηφία γράφουν ροζ.

Α.

Πάπισσα Ιωάννα said...

A.,
νομίζω ότι σταδιακά ο κύκλος ανοίγει και χάνουμε το αρχικό κέντρο. Δεν αναφέρομαι σε μονομέρειες που να αποκλείουν για λόγους βιογραφικούς είδη λογοτεχνημάτων, αλλά για κειμενικές παραμέτρους που μας κάνουν να εξυψώνουμε ένα έργο, χωρίς να ελέγχουμε άλλες μεταβλητές.
Πατριάρχης Φώτιος

Δημήτρης Αλεξίου said...

1. Λογοτεχνία της ιδεολογίας. Μυθιστορήματα που δκοπό έχουν να υποστηρίξουν ή στηλιτεύσουν συγκεκριμένες ιδεολογίες, κοινωνικοπολιτικά συστήματα, ανθρωπολογικούς σχηματισμούς ή κοσμοθεωρίες. Πρέπει το βιβλίο να απευθύνεται στο πολιτικό ον που λέγεται άνθρωπος (και κατά προτιμηση από τη δική μας πλευρά)
2. Λογοτεχνία του κινηματογράφου.
Αφού το βιβλίο γυρίστηκε ταινία ή σίριαλ πάει να πει ότι έχει καλό στόρυ. Απαραίτητο το διάβασμα για να μπορούμε να κάνουμε κρίσεις για την απόδοση και συγκρίσεις (διαφορετικών) ειδών.
3. Δε μου'ρχεται....

Καλό καλοκαίρι

flamencologio said...

Δεν νομίζω, αγαπητές κυρίες και κύριοι, πως υπάρχει λογοτεχνία που να μην εκθέτει τα βάθη της ψυχής. Όμως δεν υπάρχει και λογοτεχνία που να "συμπεραίνει"για την ανθρώπινη ψυχή. Υπάρχει μόνον η λογοτεχνία που κραυγάζει υποδυόμενη την ανθρώπινη φωνή, μόνο που είναι στ'αλήθεια Η ΨΥΧΗ που κραυγάζει...