ΕΠΤΑ ΚΑΙ ΤΡΕΙΣ ΜΥΘΟΙ ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Έχουμε όλοι την ίδια ιδέα για τη λογοτεχνία; Προφανώς όχι. Κάθε εποχή διαμορφώνει τα δικά-της κριτήρια, αλλά και κάθε άτομο κατέχει μια ιδιαίτερη θέση στην αναγνωστική αλυσίδα. Πολλά όμως στερεότυπα που έχουμε είναι αποτέλεσμα της στρεβλής παιδείας-μας και της μαζοποιημένης (κοινής) γνώμης της κοινωνίας.

1. Διαβάζω λογοτεχνία για να μάθω, για να εμπλουτίσω τις γνώσεις-μου.

Ακούγεται συχνά αυτό από αναγνώστες λ.χ. ιστορικών μυθιστορημάτων. Φυσικά η μυθιστορηματοποίηση ιστορικών γεγονότων τα καθιστά πιο εύπεπτα, πιο προσιτά στο ευρύ κοινό. Αλλά έχει περάσει πλέον η εποχή κατά την οποία η λογοτεχνία υποκαθιστούσε την ιστοριογραφία. Το μυθιστόρημα καλείται να πλάσει τον δικό-του αυτόνομο κόσμο, ασχέτως αν στηρίζεται σε πραγματικά πρόσωπα ή γεγονότα. Επομένως, αυτό που θα το καταστήσει ποιοτικό και πρωτοποριακό είναι ο τρόπος πραγμάτευσης της ιστορίας, ώστε ο αναγνώστης να ξαναδεί την ιστορία και όχι να τη μάθει εν είδει σχολικών γνώσεων. Γι’ αυτό, λίγο ενδιαφέρει αν το εκάστοτε μυθιστόρημα μένει πιστό στην ιστορική αλήθεια ή αν πλάθει το δικό-του σύμπαν.

2. Πολύ καλό μυθιστόρημα, επειδή θίγει ένα πρωτότυπο θέμα και ασχολείται με έναν χώρο παραγνωρισμένο και αγνοημένο.

Η λογοτεχνία φυσικά μπορεί και απλώνεται σε χώρους που τα ΜΜΕ ή η επιστήμη αγνοεί. Φυσικά κερδίζει όταν είναι πρωτότυπη και καταπιάνεται με πτυχές της ανθρώπινης ζωής που δεν έχουν προβληματίσει τον μέσο άνθρωπο. Αυτό όμως καθεαυτό δεν αρκεί για να καταξιώσουμε το έργο, αν το θέμα δεν συνοδεύεται από την κατάλληλη επένδυση, αν δηλαδή δεν έχει δουλευτεί με το ανάλογα ποιοτικό ύφος, πλοκή, χαρακτήρες. Αν λ.χ. γράψω ένα μυθιστόρημα για την κλωνοποίηση και καινοτομήσω τουλάχιστον στην Ελλάδα, θα με προσέξουν, αλλά δε θα με επιβραβεύσουν περαιτέρω, αν δεν φροντίσω να ντύσω την ιδέα-μου με τη στιβαρή πλοκή μιας μυθιστορηματικής ιστορίας…

3. Διαβάζω λογοτεχνία για να περάσω ευχάριστα τις ώρες-μου.

Φυσικά η συνιστώσα «ευχαρίστηση» είναι βασική, για να προσεγγίσει η λογοτεχνία το ευρύ κοινό. Όμως, αν μείνει κανείς εκεί, βρήκε ένα εύκολο μπεστ-σέλλερ, που με στερεότυπα, αναμενόμενες σκηνές και πολλή δράση ή μελό (για άνδρες ή γυναίκες αντίστοιχα) θα κρατήσει το ενδιαφέρον, αλλά δεν θα δώσει τίποτα περισσότερο. Η άλλη δηλαδή συνιστώσα που ονομάζεται «βάθος» δεν πρέπει να λείπει, γιατί θα αφήσει τον αναγνώστη στη στασιμότητά-του και δεν θα τον ταρακουνήσει από τη νιρβάνα-του.

4. Καλό μυθιστόρημα είναι όποιο χρησιμοποιεί πρωτοποριακές τεχνικές και καινοτομεί μορφικά.

Είναι η αντίθετη άποψη από την προηγούμενη. Κι αν ο τρίτος μύθος πάσχει από μπεστσελερίαση, αυτός ασθενεί εξαιτίας του ελιτισμού-του. Δηλαδή η χρήση πρωτοποριακών τεχνικών είναι πιθανότατα δείγμα μιας καινοτόμου προσπάθειας να ξαναδεί ο συγγραφέας τον κόσμο με νέο τρόπο. Ταυτόχρονα όμως a priori δεν μπορεί και δεν πρέπει κανείς να δεχτεί ότι ένα «ψαγμένο» μυθιστόρημα είναι και κατ’ ανάγκη ουσιώδες και βαθύ… Μπορεί κάλλιστα να παρακολουθεί τη μόδα της γραφής, τη μόδα της εποχής και να πετάει πυροτεχνήματα για επιδειξιομανία. Κι όσο η λογοτεχνία απομακρύνεται από το κοινό-της, όσο κλείνεται στον εαυτό-της, τόσο χάνει την επαφή-της με την αναγνωστική απόλαυση φτάνει εντέλει στο άλλο άκρο και δυνητικά μπορεί να κερδίσει τα εύσημα από την κριτική, αλλά συνάμα κλείνεται στον γυάλινο πύργο-της…

5. Με ενδιαφέρει τι ήθελε να πει ο συγγραφέας.

Είναι διαφορετικό «αυτό που ήθελε να πει ο συγγραφέας» απ’ αυτό που τελικά είπε. Κι αυτό συμβαίνει α) γιατί το υποσυνείδητό-του γεννά ιδέες και τις μετατρέπει σε λέξεις, συχνά ερήμην του συνειδητού-του, β) πολλές φορές ο δημιουργός, από αγάπη για το παιδί-του, πιστεύει ότι ανακάλυψε την Αμερική, ενώ απλώς βρήκε …την Αίγινα και γ) η γλώσσα είναι υπερ-κείμενη έννοια και γι’ αυτό ξεπερνά τις ιδέες του λογοτέχνη δημιουργώντας το δικό-της σύμπαν, με πολυσημίες και ανοικτά ενδεχόμενα, πέρα από τις όποιες προθέσεις του συγγραφέα.

6. Το βιβλίο με φέρνει πιο κοντά στην πραγματική ζωή του συγγραφέα.

Άλλο πράγμα ο συγγραφέας, άλλο ο αφηγητής κι άλλο ο πρωταγωνιστής, αν και ενίοτε υπάρχουν ταυτίσεις. Γι’ αυτό δεν πρέπει να συγχέουμε την ιδεολογία του κεντρικού προσώπου με αυτήν του λογοτέχνη, αφού συχνά ο τελευταίος γράφει εκ του αντιθέτου, με σκοπό να αποκαλύψει μια ζωή που δεν τον εκφράζει και έτσι –μερικές φορές- να την κατακρίνει. Αντίθετα, όποιος συγγραφέας αναμασά τη ζωή-του φορτώνοντας το έργο-του με αυτοβιογραφικές λεπτομέρειες, κατά τη γνώμη-μου πάσχει από έλλειψη φαντασίας, δημιουργικότητας και πρωτοτυπίας, που δεν μπορεί να ξεφύγει από τον δικό-του κόσμο, σαν τον μέτριο ηθοποιό που δεν μπορεί να παίξει κόντρα ρόλους.

7. Μου αρέσει πολύ το έργο, επειδή η γλώσσα-του έχει ποιητικότητα, μαγεία, παραστατικότητα…

Η γλώσσα είναι ακρογωνιαίος λίθος στη λογοτεχνία, αφού πάνω της στηρίζονται οι επιμέρους αποχρώσεις, η ατμόσφαιρα, οι σκέψεις των προσώπων κ.ο.κ. Αλλά, ενώ η ποίηση είναι απόλυτα μια γλωσσική ύφανση και γι’ αυτό δεν μπορεί εύκολα να μεταφραστεί, η πεζογραφία χρειάζεται και μια καλοδουλεμένη πλοκή, που να μετατρέψει τα σκόρπια συμβάντα σε λειτουργικά επεισόδια και να πλάσει το μυθιστορηματικό πλαίσιο που να σηκώσει χαρακτήρες, συγκρούσεις, συναισθήματα κ.ο.κ. Με άλλα λόγια, ένας καλό ποιητής δεν είναι αυτοχρήμα και καλός πεζογράφος, ένας μεγάλος ρήτορας δεν μπορεί να γράψει κατ’ ανάγκη και καλό μυθιστόρημα, ένα μεγάλο πεζογράφημα δεν είναι μόνο συνυποδηλώσεις αλλά και οργάνωση…

8. ...

9. ...

10. ...

Οι τρεις άλλοι είναι στη διακριτική-σας ευχέρεια. Συμπληρώστε-τους με ό,τι σας ενοχλεί, με ό,τι παγιωμένο πιστεύετε ότι αλλοιώνει την πραγματική εικόνα της λογοτεχνίας.

         Η Αθήνα αδειάζει και το Βιβλιοκαφέ χάνει σταδιακά τους θαμώνες-του. Γι’ αυτό, όπως κάθε χρόνο, κλείνουμε σήμερα για την καλοκαιρινή σαιζόν και θα ξανανοίξουμε κάπου στα τέλη Αυγούστου-αρχές Σεπτεμβρίου. Η άδειά-μου ξεκινά στις 6/8 (ως τότε θα περνάω πού και πού από το Βιβλιοκαφέ για κουβεντούλα) και θα μείνω εκτός Αθηνών μέχρι τις 22/8. Όταν με το καλό επιστρέψουμε όλοι στο κλεινόν άστυ, θα ξεκινήσουμε να ψήνουμε καφέδες για τους φίλους-μας.

       Ειδικότερα, την 1η Σεπτεμβρίου θα αφιερώσουμε την κρέπα του μήνα στον Δημήτρη Νόλλα, με αφορμή το τελευταίο-του βιβλίο, αλλά φυσικά και την πολυετή προσφορά-του στα ελληνικά γράμματα.

Εύχομαι σε όλους ανανεωτικές διακοπές.

Πατριάρχης Φώτιος