Χυμός μήλο: Η αγωνία του τέλους

Τέλος ή περιπλάνηση;

Διαβάζουμε ένα μυθιστόρημα με το ενδιαφέρον για το τι θα γίνει “μετά” ή με την ανέμελη περιπλάνηση στο ίδιο το κείμενο; Ας χωρίσουμε τα έργα σε δύο κατηγορίες:
Αφενός, τα έργα που οδηγούν τη σκέψη στο τέλος τους, έχουν δηλαδή έναν σκοπό, και ο αναγνώστης λειτουργεί με αυτόν στο μυαλό του, αναγνωρίζει τις συνδέσεις του συγγραφέα, προσπαθεί να ανασυνθέσει τα επιμέρους στοιχεία σε έναν άξονα με στόχο να δέσουν όλα προς το επιδιωκόμενο τέλος. Κι αυτό, όταν έλθει, είτε επιβεβαιώνει τις επιμέρους προβλέψεις, πολλές φορές με απρόσμενο τρόπο αλλά πάντα αληθοφανή και πειστικό, είτε τις διαψεύδει, πάλι με λογικούς συλλογισμούς αλλά με αναπάντεχη λύση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της κατηγορίας είναι τα αστυνομικά μυθιστορήματα, αλλά και άλλα που προσελκύουν το ενδιαφέρον με τη γενικότερη οικονομία τους.
Αφετέρου, τα έργα που δεν στηρίζονται στην οργάνωση της πλοκής τους αλλά στην ελεύθερη περιπλάνηση χωρίς το τέλος του βιβλίου να είναι και ο επιδιωκόμενος σκοπός. Αυτά τα κείμενα, έχω την εντύπωση, διακρίνονται από μεγαλύτερη ποικιλία. Άλλα βασίζονται σε έναν γοητευτικό χαρακτήρα (λ.χ. ο Ζορμπάς), άλλα σε μια καλοδουλεμένη γλώσσα, άλλα σε μια σαγηνευτική ποιητικότητα, άλλα στην ατμόσφαιρα, την ηθογράφηση, στο μεταφυσικό πέταγμα κ.ο.κ.
Τα κατά τη γνώμη μου ζητούμενα είναι δύο, ένα για κάθε περίπτωση: στην α΄ κατηγορία αρκεί η πλοκή και η περιέργεια, για να καταξιωθεί το μυθιστόρημα στη συνείδηση του αναγνώστη, ή πολλές φορές το έργο μένει εκεί, χωρίς τα απαιτούμενο βάθος; στη β΄ κατηγορία, τι είναι αυτό που θα τραβήξει το ενδιαφέρον μας, ώστε να διαβάσουμε το βιβλίο, χωρίς να αγκομαχούμε και να κομπιάζουμε;
(Αφορμή για την ανάρτηση στάθηκε ένα σχόλιο της Pellegrina στο ποστ της 12ης Μαΐου 2009).

Πατριάρχης Φώτιος