ΔΙΗΓΗΜΑ: Πόσα μπορεί να κάνει σήμερα;

Η εντύπωση που αφήνει ένα διήγημα φαίνεται μικρή και συχνά υπολείπεται σε σχέση με το μυθιστόρημα. Το λάθος, νομίζω, είναι του αναγνώστη –και καμιά φορά του συγγραφέα- που βλέπουν το διήγημα ως εν σμικρύνσει μυθιστόρημα, αν και η θεωρία του διηγήματος εστιάζει πιο πολύ στο ζενίθ της έντασης που προέρχεται από την εικονοπλασία των ιδεών παρά από την πολυπλοκότητα της δράσης. 

Συρροή συλλογών   δ ι η γ η μ ά τ ω ν:

πόσο βαριά είναι η μικρή ιστορία;

(μεταξύ ποιητικής πυκνότητας και μυθιστορηματικής πολυπλοκότητας)

            Μέσα στο φθινόπωρο-χειμώνα του 2011 κυκλοφόρησαν πολλές συλλογές διηγημάτων, καμία από τις οποίες δεν παίρνει βαθμό κάτω του μετρίου (εννοώ όσες ξεχωρίζουν), γεγονός που δείχνει πόσο ψηλά στέκει το ελληνικό διήγημα. Σε αντίθεση με το μυθιστόρημα που θέλει πανοραμική άποψη και συνθετική ικανότητα μεγάλου βεληνεκούς, το διήγημα ποντάρει στο πυκνό, στο μικρό που γίνεται μεγάλο, στο απλό που χτυπά καίρια και στοχευμένα. Και σ’ αυτό ο Έλληνας μάλλον είναι παραδοσιακά πιο καλός.

            Ιδού μερικές από τις συλλογές στις οποίες θα μπορούσε κανείς να καταφύγει (με αλφαβητική σειρά): 

-         Ιωάννα Καρυστιάνη, “Καιρός σκεπτικός”, εκδόσεις Καστανιώτη, 2011.

-         Γιώργος Μητάς, “Ιστορίες του Χαλ”, Κίχλη, 2011.

-         Ηλίας Λ. Παπαμόσχος, “Ο μυς της καρδιάς”, Μεταίχμιο, 2011.

-         Γιώργος Σκαμπαρδώνης, “Περιπολών περί πολλών τυρβάζω”, εκδόσεις Πατάκη, 2011.

-         Περικλής Σφυρίδης, “Το πάρτι και άλλα διηγήματα”, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2011.

-         Έρση Σωτηροπούλου, “Να νιώθεις μπλε, να ντύνεσαι κόκκινα”, εκδόσεις Πατάκη, 2011.

-         Βασίλης Τσιαμπούσης, “Σάλτο μορτάλε”, Μεταίχμιο, 2011.

-         Κοσμάς Ι. Χαρπαντίδης, “Κρυφές αντοχές”, Μεταίχμιο, 2011.

Το διήγημα, ως κείμενο περιορισμένου αριθμού λέξεων, “οφείλει” να πει την ιστορία-του σύντομα, να περάσει το μήνυμά-του ευθύβολα και να προλάβει να αφήσει το στίγμα-του για το μέλλον. Δηλαδή γράφεται έτσι ώστε να μην ξεχαστεί στην επόμενη σελίδα, αλλά ούτε και να φορτωθεί με μυθιστορηματικά άγη, προκειμένου να μην φανεί λίγο. Την πιο βαθιά αίσθηση για το τι είναι και τι επιδιώκει το διήγημα την έλαβα από τον Γιώργο Σκαμπαρδώνη σε βιντεάκι που κυκλοφορεί στο youtube:

            Η βασική-του θέση , που εμένα προσωπικά με έπεισε για το τι είναι ικανό να κάνει το περιφρονημένο από το κοινό διήγημα, είναι ότι η μικρή ιστορία ξεκινά από μια ριζική ιδέα, που γίνεται η αφορμή, το ορυκτό με άλλα λόγια από το οποίο πλάθεται το διήγημα. Αυτό που μετράει είναι η φωταγώγηση του ελάχιστου και του ασήμαντου το οποίο αποκτά άλλο βάρος, και του αποβλητέου από την καθημερινότητα που αποκτά άλλο νόημα. Ο διηγηματογράφος πρέπει να βρίσκεται σε ένα είδος “λογοτεχνικής διαθεσιμότητας του βλέμματος”, ώστε να δώσει χρώμα στο μικρό και να ανάψει τον δικό-του σπινθήρα σ’ αυτό που συλλαμβάνει για να μπορέσει να μεταδώσει τον δικό-του παλμό στον αναγνώστη.

            Στην ουσία είναι δύσκολο να αξιολογήσεις το διήγημα αν δεν σταθείς σε συστατικά-του, τα οποία δεν βρίσκονται αποκλειστικά σ’ αυτό αλλά εκεί αποκτούν πυκνότητα και ένταση. Η ενότητα του υλικού, στηριγμένη σε έναν χώρο, έναν χρόνο ή ένα πρόσωπο, απαιτεί συγγραφική οικονομία που να βασίζεται στην εστίαση, στην παράλειψη, συχνά στην αποσιώπηση, στην πύκνωση, στην έμφαση… Είναι μια συμπιεσμένη ένταση που κάποτε εκρήγνυται σε μια ηχηρή κορύφωση ή που αφήνει φορτία συμπυκνωμένα, ώστε βραδυφλεγή να σκάσουν αργότερα στο μυαλό και στην ψυχή του αναγνώστη.

            Όπως είπε και ο Σκαμπαρδώνης, το αυτοβιογραφικό ερέθισμα είναι σύνηθες, ερέθισμα το οποίο αναγκάζει τον συγγραφέα αλλά και μετέπειτα τον αναγνώστη να ξαναδεί το καθημερινό και παραγκωνισμένο και σε μια συνεχή ανάγνωση να εισπράξει την ίδια αίσθηση, διανοητική ή ψυχολογική, που είχε συνταράξει και τον δημιουργό. Κάτι τέτοιο προϋποθέτει εικονοπλαστική δύναμη που να μπορεί να συλλαμβάνει, να αποτυπώνει και να εκπέμπει μια πυρηνική ιδέα, η σχάση της οποίας θα δώσει τη μικρή έκρηξη που χρειάζεται.

            Το διήγημα συχνά από εξιστόρηση αλληλουχίας γεγονότων μετατρέπεται σε εκμυστήρευση των διαδρομών του νου, πιο πολύ δηλαδή της συνείδησης που προσλαμβάνει τον κόσμο και νοηματοδοτεί κάθε συμβάν περνώντας-το από το δικό-της πρίσμα και φωτίζοντάς-το με τα δικά-της φώτα. Σ’ αυτό, κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζει η γλώσσα, άλλοτε με την ακρίβειά-της κι άλλοτε με την εκζήτησή-της, που πλησιάζει συχνά την ποίηση και τους πυκνούς συνυποδηλωτικούς-της τρόπους.

            Τέλος, αυτό που συχνά θέλγει αλλά και αιφνιδιάζει είναι η δυνατότητα του διηγήματος να χαμαιλεοντίζει, να ελίσσεται και να προσαρμόζεται σε ποικίλες φόρμες, όπως η αφήγηση, η επιστολή, η περιγραφή, η εξομολόγηση, η φωτογράφηση, ο στοχασμός, η ανάμνηση, το δοκίμιο, η ποιητική αναπαράσταση κ.ο.κ. Γι’ αυτό, άλλοτε αρέσει ανάλογα με τις προσδοκίες του αναγνώστη κι άλλοτε φαίνεται ρηχό ή άστοχο. Το ζητούμενο είναι πάντα ποιον κραδασμό θα καταφέρει να δημιουργήσει, ώστε στις λίγες σελίδες-του να ρίξει το βέλος-του όπου πρέπει.

Και έχει μόνο μια ευκαιρία…

Πατριάρχης Φώτιος