Πολυσυλλεκτική ποικιλία καφέ: Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας

Λεξικό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας

Τέτοιες δουλειές τις ζηλεύεις. Λες, να το έχω στη βιβλιοθήκη μου, για να μπορώ να βρίσκω σαν σε χάρτη τα ποιος, τι και πότε της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Το 2500σέλιδο λεξικό των εκδόσεων Πατάκη (ΛΝΕΛ) με επιμελητές κατά χρονική σειρά τους Μ. Μερακλή, Κ. Μητσάκη, Β. Πούχνερ, Αλ. Ζήρα και Λ. Κουζέλη και πάνω από 100 ειδικούς επιστήμονες καλύπτει αναγνωρισμένα όλα τα μικρά και μεγάλα κενά (με τις όποιες ατέλειες και ελλείψεις) της λογοτεχνίας μας.
Το εξαιρετικό επίσης είναι ότι το λεξικό διαβάζεται σαν υπερκείμενο με τις παραπομπές από το ένα λήμμα στο άλλο σαν κόμβοι ενός ηλεκτρονικού αρχείου που ανοίγει μπροστά στα μάτια του αναγνώστη νέα πεδία σκέψης. Από την πεζογραφία στη θεωρία της λογοτεχνίας κι από την ποίηση στην κριτική, από τις εξωτερικές επιδράσεις μέχρι τα περιοδικά κι από τις ξένες λογοτεχνίες μέχρι τους όρους της μετρικής και της αφηγηματολογίας.
Οι ειδικοί του χώρου το υποδέχτηκαν με ανοιχτές αγκάλες, γιατί τους έλυσε τα χέρια από πλευράς της ανεύρεσης πραγματολογικού υλικού. Μέχρι τώρα καταγράφηκαν πλείστες (θετικές) αντιδράσεις, αρκετές επιφυλάξεις και μια σύγκρουση ογκολίθων (ο Κούρτοβικ και ο Ζήρας διαπληκτίστηκαν, όχι τόσο για το λεξικό όσο με αφορμή το λεξικό). Θα ήθελα να κάνω μια μικρή περιδιάβαση:
Τα Νέα, 3.11.2007: “δεν περιορίζεται απλώς στην ξερή κατά αλφαβητική σειρά παράθεση των Ελλήνων συγγραφέων, αλλά τους διασταυρώνει λειτουργικά με την αρχαία ελληνική, λατινική, ευρωπαϊκή και ευρύτερα, θα έλεγα, μεταφρασμένη στα ελληνικά παγκόσμια γραμματεία, με τα αισθητικά ρεύματα, τις εθνικές λογοτεχνίες, τους διεθνείς περί τη συγγραφή όρους και τις συγγενείς προς τη λογοτεχνία τέχνες και ανθρωπιστικές επιστήμες”
Μ. Δούκα, Τα Νέα, 3.11.2007: “ακόμη και ο πιο δύστροπος, ο πιο αυστηρός, ο πιο απαιτητικός, ή και ο πιο κακόβουλος αναγνώστης δεν θα μπορούσε να μην αναγνωρίσει ότι τούτο το ογκώδες βιβλίο υποδομής με την αμεσότητα λεξικού, τον αναστοχασμό ιστορίας και την ευρύτητα εγκυκλοπαίδειας, μοναδικό στο είδος του στον τόπο μας, θα αποτελέσει δικαιωματικά, χάρη στην πολυμέρεια, τη μεθοδικότητα και το εύρος του, σταθμό στην περιπέτεια καταγραφής του νεοελληνικού λόγου”
Τ. Καγιαλής, Τα Νέα, 3.11.2007: “Στα θετικά του ΛΝΕΛ θα πρέπει να προσμετρηθεί η συμπερίληψη λημμάτων για ποικίλους θεσμικούς φορείς της λογοτεχνικής δραστηριότητας (περιοδικά, εκδοτικοί οίκοι, εκπαίδευση, ιδρύματα, σύλλογοι κ.ά.), η βιβλιογραφική τεκμηρίωση, αλλά και η αναφορά σε πολλούς ελάσσονες, νεώτατους ή άγνωστους συγγραφείς, ακόμη και σε πρόσωπα αμφίβολης, θα έλεγε κανείς, «συγγραφικής ιδιότητας».” και “Στην πραγματικότητα, το ΛΝΕΛ φαίνεται να φιλοδοξεί να συμπεριλάβει καθετί που θα μπορούσε να σχετίζεται συνειρμικά με τα νεοελληνικά γράμματα στο μυαλό κάποιου αναγνώστη. Αυτός ο βουλιμικός σχεδιασμός, ωστόσο, αποδυναμώνει την εγκυρότητα και τη χρηστική αξία του έργου, απειλώντας να το καταστήσει αμέθοδο και άνισο εγκυκλοπαιδικό συμπίλημα περί παντός του λογοτεχνικού (και ποικίλων άλλων, συναφών και μη, θεμάτων)·” και “Γενικότερα, τα σχόλια επί συγγραφέων (ιδίως σύγχρονων) δίνουν πολλές φορές την εντύπωση πως εκφράζουν προσωπικές”
Δ. Ραυτόπουλος, Τα Νέα, 3.11.2007: “Τα «θεωρητικά» λήμματα του ΛΝΕΛ, ωστόσο, αποφεύγουν επίμονα την αναφορά στα ελληνικά γράμματα, ακόμη και όταν πρόκειται για ρεύματα με διαπιστωμένες και έντονες νεοελληνικές συνάφειες, όπως π.χ. η αγγλοσαξονική «Νέα Κριτική» (4 σελίδες) ή για όρους ευρύτερης εμβέλειας (π.χ. «ερμηνεία», «αναγνωστικές θεωρίες» κ.ά.).” και “στο λήμμα «μαρξιστική κριτική» (7 σελ.) θα βρει πλούσιο υλικό για τις σχετικές επεξεργασίες στη Σοβιετική Ένωση και στη Δύση (με ειδικές ενότητες για Γαλλία, Μεγ. Βρετανία και ΗΠΑ), αλλά ούτε μια αράδα για τα νεοελληνικά πράγματα· […] Εντούτοις, στο λήμμα για τον Δημ. Ραυτόπουλο θα διαβάσει ότι υπήρξε «από τους σημαντικούς εκπροσώπους της μαρξιστικής κριτικής στη μεταπολεμική περίοδο»”
Κ. Κατσουλάρης, Ελεύθερος Τύπος, 18.11.2007: Το έργο αποπνέει φροντίδα και μεράκι, γίνεται ένα “διαδικτυακό πόρταλ” που παρακινεί τον αναγνώστη να το ξεφυλλίσει, ενώ κρίνεται ορθή η καταγραφή σ’ αυτό όλων των συγγραφέων, ακόμα κι αν δεν έχουν μέχρι τώρα μεγάλο και αξιοπρόσεκτο έργο. Αυτό όμως καταστρατηγείται σε άπειρα έργα, τίτλους μυθιστορημάτων, συλλογών κλπ., τα οποία, παρόλο που καταγράφονται διάσπαρτα, δεν λημματογραφούνται ξεχωριστά.
Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 1.12.2007: “Το λεξικό αυτό είναι ένα πλέγμα από ανόμοια σύνολα, που και αυτά έχουν σχηματιστεί με ανόμοια μεθοδολογία, και απαιτείται μακρόχρονη, επισταμένη μελέτη των δυόμισι χιλιάδων μεγάλου σχήματος, πυκνοτυπωμένων σελίδων του για να διαπιστωθεί πώς (και αν) αυτές οι ενότητες συνεργάζονται και αλληλοστηρίζονται.” και “Όταν, δηλαδή, το πρωτόλειο ενός ή μιας συγγραφέως αρκεί για να του/της εξασφαλίσει λήμμα στο λεξικό, πράγμα που συμβαίνει σε πάμπολλες περιπτώσεις, δεν νοείται να αποκλείονται άλλοι συγγραφείς, που τα βιβλία τους συνοδεύτηκαν από επαρκή, κατά το πλείστον θετική κριτικογραφία, μερικά μάλιστα βρήκαν σημαντική αναγνωστική ανταπόκριση. […] Οι περισσότεροι από τους παραπάνω συγγραφείς κινούνται έξω από τα όρια της mainstream λογοτεχνίας. Τα βιβλία τους εκφράζουν (ή τουλάχιστον εξέφραζαν την εποχή που γράφτηκαν) ανορθόδοξες έως αιρετικές αντιλήψεις για θέματα όπως η τρομοκρατία, η κρατική καταστολή, ο χαρακτήρας της ελληνικής κοινωνίας, οι ερωτικές και οικογενειακές σχέσεις ή και η ίδια η λογοτεχνία, ιδίως όταν τα κείμενά τους αντιστέκονται στις καθιερωμένες ειδολογικές κατατάξεις. Μερικοί, όπως η Μπαλτά, ο Φάρας και η Χάλλοφφ, είναι εκπρόσωποι του περιθωριακού ακόμη, αλλά ιδιαίτερα ενδιαφέροντος και προοπτικά σημαντικού φαινόμενου της γραμμένης από αλλόχθονες ελληνικής λογοτεχνίας, που αγνοείται ολοκληρωτικά από το λεξικό.”
Β. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 25.11.2007: “Στ. Πατάκης: «Ωστόσο, δεν πιστεύει ότι η προσπάθεια τελειώνει μ' αυτή την απόπειρα λεξικογράφησης της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αφού, όπως γράφει κοιτώντας προς το μέλλον, «αυτοί που με οποιονδήποτε τρόπο ασχολούνται με τη νεοελληνική λογοτεχνία δεν θα σταματήσουν να διαβάζουν ή να μελετούν. Και έπειτα θα υπάρξουν οπωσδήποτε κάποιοι που θα κρίνουν ή θα σχολιάσουν το έργο αυτό. Ο χρόνος θα μας δώσει υλικό καινούργιο, που θα προέλθει από τις παραπάνω διεργασίες. Με αυτό το υλικό το λεξικό σε επόμενες εκδόσεις θα εμπλουτιστεί. Ας ευχηθούμε μόνον οι διάδοχοί μας να έχουν ακόμα μεγαλύτερη από μας υπομονή και επιμονή»”
Αλ. Ζήρας, διαβάζω, Ιανουάριος 2008: Η καταγραφή των λημμάτων δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι πλήρης και φυσικά έγινε με κάποια (στοιχειώδη) κριτήρια· είναι επομένως αξιολογική. Παρά τις ελλείψεις και τις ανισοκατανομές, το ότι δεν περιελήφθησαν κάποιοι δεν οφείλεται σε ιδεολογικούς αποκλεισμούς, ενώ υπάρχουν πάμπολλοι συγγραφείς του εξωτερικού.
Γ. Γεωργουσόπουλος, Τα Νέα, 19.1.2008: “Για δεκαεννέα ολόκληρα χρόνια δεκάδες συνεργάτες, ειδικευμένοι, παλιοί, έμπειροι και νέοι με αυξημένες σπουδές κατ΄ αρχάς οργάνωσαν το λημματολόγιο και κατέληξαν, γνωρίζοντας τις ελλείψεις και την άγνοια της πλειονότητας των Ελλήνων πάνω στα λογοτεχνικά πράγματα, στην απόφαση το Λεξικό να έχει ένα ευρύ περιεχόμενο. Έπρεπε να αναφέρεται σε πρόσωπα, να αναλύει έργα, να ερμηνεύει όρους, να καταγράφει σχολές, ρεύματα, τάσεις και να περιέχει πηγές, εργαλεία και τεχνικές”
Ελ. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 20.1.2008: “Οι παρατηρήσεις μου πάντως αυτές είναι αναμφίβολα ήσσονος σημασίας αν λάβει κανείς υπόψη του τις θετικότατες πλευρές του «Λεξικού», τα δεκάδες λόγου χάρη συστηματικά θεωρητικά λήμματα του Νικήτα Παρίση ή την τεράστια γραμματολογική συμβολή του Αλέξη Ζήρα. Στα χρόνια που ακολουθούν η υπεύθυνη σύνταξης Λαμπρινή Κουζέλη θα πρέπει να συνεχίσει την πνευματική αυτή επιχείρηση φροντίζοντας αφ’ ενός για την επανόρθωση των ανακριβειών και αφ’ ετέρου για την ομογενοποίηση, όσον αφορά τη μέθοδο ανάπτυξης, της λεξικογραφικής ύλης. Ένα εξαιρετικά χρήσιμο Λεξικό θα γίνει ακόμα καλύτερο.”
Γ. Βαρβέρης, Η Καθημερινή, 20.1.2008: “Οι μεγάλες αρετές των λημμάτων του τόμου είναι η σαφήνεια, η κατά το δυνατόν πληρότητα σε εργοβιογραφικά στοιχεία και, ιδιαίτερα η κριτική παρέμβαση, σύντομη και περιεκτική, παρέμβαση που χρειάζεται θάρρος, ιδίως όταν πρόκειται για ζώντες περιλαμβανομένους. Εξίσου διαφωτιστικές όσο και ευσύνοπτες είναι οι αναπτύξεις όρων και εννοιών, που ανατρέχουν στο ιστορικό τους παρελθόν και εξικνούνται μέχρι τους σύγχρονους καιρούς.”
Τ. Δημητρούλια, Η Καθημερινή, 20.1.2008: “τα θεωρητικά άρθρα του λεξικού, επειδή προφανώς ακολουθούν ξένες πηγές αλλά και εμπεριέχουν λιγότερο την υποκειμενική θεώρηση, είναι πραγματικά, τα περισσότερα τουλάχιστον, πάρα πολύ καλά. […] Το συγκεκριμένο κομμάτι, της θεωρίας της λογοτεχνίας, […] διευκολύνει το φιλόλογο και τον επαρκή αναγνώστη, ώστε να μην ανατρέξει στο Λεξικό Λογοτεχνικών Ορων του Abrams, του Μαρκαντωνάτου ή στο εγχειρίδιο του λυκείου — όπου η συμβολή του Γ.Ν. Παρίση είναι καθοριστική, όπως και στο λεξικό.”

Δ. Δημηρούλης, Η Καθημερινή, 20.1.2008: "Επιτέλους".
Μεθοδολογικά έχω κι εγώ μερικές απορίες, αλλά είναι δεύτερης μοίρας ή περιπτωσιολογικές και γι’ αυτό δεν θα τις εκθέσω. Άλλωστε ποιος θα μού απαντήσει, αφού δεν βρίσκω τις απαντήσεις μέσα στο ίδιο το λεξικό. Ούτως ή άλλως, το βασικό είναι ότι η νεοελληνική λογοτεχνία απέκτησε τον χάρτη της, ναι μεν με τους αχαρτογράφητους υφάλους, αλλά κυρίως με τα βασικά και λιγότερα βασικά σημεία της λογοτεχνικής μας ακτογραμμής. (Ίσως σε μια νέα έκδοση να περιλάβει και τα βιβλιοφιλικά ιστολόγια, ως συμβολές στην καταγραφή και αποτίμηση της νεοελληνικής πεζογραφίας!).

Πατριάρχης Φώτιος

20.1.2008