Η Λογοτεχνία Αγαπά τον Γκαγκάριν

Ο Σοβιετικός αστροναύτης φέρεται να είπε όταν επέστρεψε από την πρώτη έξοδο του ανθρώπου στη στρατόσφαιρα: “Πήγα στο διάστημα αλλά τον Θεό δεν τον είδα”. Αυτό είναι το συμπέρασμα και της λογοτεχνίας, που ακολουθεί την πορεία σκέψης των σύγχρονων ρευμάτων και τάσεων, σκέψης η οποία είναι από άθεη έως αγνωστικίστρια, λιγότερες φορές συγκαταβατική και σπανίως θρησκευόμενη.

 

          Η Ρόζα (θαμώνας του Βιβλιοκαφέ), με το γνωστό-της χειμαρρώδες ύφος, με τη συνηθισμένη προσφώνησή-της προς εμένα “Φαροφύλακα”, ζήτησε να βγάλω συμπεράσματα από τα προτεινόμενα έργα που κατέθεσαν οι φίλοι του ιστολογίου στην προηγούμενη ανάρτηση (βιβλία λογοτεχνίας που πραγματεύονται θέματα θρησκείας) και να μη μείνω απλώς σε μια ξερή λίστα βιβλίων σαν πλασιέ. Η θέλησή-της διαταγή!

1. Η εποχή-μας έχει αποκαθηλώσει τις Μεγάλες Αφηγήσεις (όπως την πατρίδα, το συλλογικό συμφέρον, την οικογένεια, την ιδεολογία, το έθνος, την ανθρωπότητα κ.ο.κ.) και μαζί μ’ αυτές έχει εκθρονίσει και τη θρησκεία. Ορθολογιστές πλέον και απόγονοι του Διαφωτισμού είμαστε πολύ λίγο θετικοί να πιστέψουμε στο μεταφυσικό, στο έξω από την ανθρώπινη λογική, και γι’ αυτό ο Θεός φαντάζει πλέον μια ωραία κατασκευή παρά μια υπαρκτή οντότητα. Η λογοτεχνία ακολουθεί αυτή την τάση και δείχνει δυσπιστία, αμφισβήτηση, άρνηση απέναντι στο θείο και οι συγγραφείς, διανοούμενοι με ορθολογικές περγαμηνές, αντιδρούν στη αιώνες τώρα θεοσεβούμενη παράδοση.

2. Το να γράψει κανείς για πίστη στον Θεό μέσα σε ένα μυθιστόρημα φαίνεται παλιομοδίτικο και αφελές. Στην εποχή της ειρωνείας και της αμφισβήτησης, της μοντέρνας και μεταμοντέρνας ατομικότητας, στη νεωτερική εποχή της προσγειωμένης λογικής, ο Θεός φαντάζει ουτοπία, ωραία ψευδαίσθηση, μεγάλη αυταπάτη, ειδικά μετά την “εξόντωσή”-του από τον Νίτσε. Επομένως ο αρνητισμός είναι το καθεστώς της σημερινής πραγματικότητας και το μυθιστόρημα το υπηρετεί ένθερμα.

3. Σε αντίθεση με παλιότερα που η λογοτεχνία αποσκοπούσε στο να ενισχύσει την πίστη στον Θεό, σήμερα η λογοτεχνία εκφράζει την απορία αλλά και τον σκεπτικισμό για το θείο. Εκφράζει δηλαδή την αβεβαιότητα του σημερινού ανθρώπου, που δεν θεωρεί τίποτα σίγουρο και συνεχώς ξύνει τις πληγές-του, για να δει τον ενδότερο εαυτό-του.

4. Επομένως, από την εποχή του Παπαδιαμάντη και του Κόντογλου, της Καρέλλη και του Πεντζίκη, δεν ξέρω άλλους συγγραφείς που να εξέφρασαν μια θρησκευτικότητα στα όρια της Ορθοδοξίας. Δεν ξέρω κανέναν ζώντα Έλληνα συγγραφέα που στον 21^ο αιώνα να δηλώνει στα έργα-του την ανόθευτη πίστη-του σαν κάτι που αξίζει να επιβιώσει και να δώσει (μέσα στη σιγουριά-της) αισθητικά και ηθικά αποτελέσματα.

5. Αυτό δεν σημαίνει ότι η χριστιανική παράδοση και ιστορία δεν έχει τροφοδοτήσει (και τροφοδοτεί ακόμα) τη λογοτεχνία. Κι αυτό γίνεται με δύο τρόπους:

α.       η ηθική του Χριστιανισμού έχει διαποτίσει τη σκέψη όλων, πιστών και άθεων, και χρησιμοποιείται στην καθημερινότητά-μας. Πλείστες τέτοιες αξίες εμφανίζονται, προσαρμοσμένες στην εποχή-μας και συχνά, υπό τη βάσανο της ανθεκτικότητάς-τους, και στα σύγχρονα πεζογραφήματα. Άλλοτε αυτές καθαυτές κι άλλοτε με τον μανδύα αριστερών, ουμανιστικών, πανανθρώπινων δικαιωμάτων και αρετών, οι χριστιανικές αξίες εξακολουθούν να διακρίνουν πολλούς χαρακτήρες της σημερινής λογοτεχνίας. Φυσικά ο “καλός άνθρωπος” δεν είναι το πρότυπο που κυριαρχεί, αφού μεγαλύτερο ενδιαφέρον έχει ο “κακός”, ο αντιηρωικός, ο ανήσυχος, ο αμφιταλαντευόμενος κ.ο.κ., αλλά ακόμα κι έτσι το άτυπο κέντρο, το άτυπο μέτρο σύγκρισης είναι η κλασική ηθική.

β.       η χριστιανική “μυθολογία”, τα πρόσωπα και οι τρισχιλιετείς αλληγορίες-της, τα σύμβολα και τα βιβλικά επεισόδια, όλα αυτά αποτελούν μια πανανθρώπινη πολιτισμική βάση. Οι εικόνες της Παλαιάς Διαθήκης (Αδάμ, Κάιν, Ιώβ, Δαβίδ κ.ο.κ.) και οι σκηνές του βίου του Ιησού αλλά και άλλα στοιχεία της χριστιανικής συμβολοποιίας έχουν χρησιμοποιηθεί ως δεδομένα λογοτεχνικών αλληγοριών, διακειμενικών απηχήσεων, μυθοπλαστικών μεταπλάσεων. Ο αναγνώστης, αν δεν ξέρει αυτήν την πολιτισμική παρακαταθήκη, δεν θα αντιληφθεί το υπόβαθρο αυτού που διαβάζει· αλλά συνήθως, επειδή όλα αυτά έχουν περάσει μέσω της παιδείας στο άτομο, μπορεί και καταλαβαίνει το παιχνίδι του συγγραφέα με τα χριστιανικά σύμβολα, είτε για να παραλληλίσει τους χαρακτήρες-του με αυτά, είτε για να αναιρέσει τις παγιωμένες αντιλήψεις.

          Η λογοτεχνία έρχεται να αμφισβητήσει το απόλυτο, τις όποιες σταθερότητες, την πίστη… και να δώσει προτεραιότητα σε μια συνεχή αναψηλάφηση εννοιών και παραδόσεων. Βέβαια λέγεται ότι ο Γκαγκάριν ήταν κρυπτο-Χριστιανός και όλα προέκυψαν από τη σοβιετική προπαγάνδα: λέτε να ισχύει κάτι παρόμοιο και στη λογοτεχνία; 

[Ο πίνακας "Ο Δαβίδ με το κεφάλι του Γολιάθ" είναι φυσικά του Καραβάτζιο. Οι υπόλοιπες εικόνες του ποστ αντλήθηκαν από: hdwallpapersfactory.com, www.iefimerida.gr, www.diakonima.gr, www.eoht.info, pandoxeio.com και antexoume.wordpress.com]

Πατριάρχης Φώτιος