Ολιστική ή σταδιακή ανάγνωση;

ή πώς ο αναγνώστης

διαμορφώνει όλο και πιο απόλυτα

τις θέσεις-του

        Βλέπω συχνά τον εαυτό-μου αλλά και τους άλλους να σχηματίζουν μια εντύπωση για το δείνα βιβλίο, η οποία εδραιώνεται μέσα-τους και δεν αλλάζει ούτε μπορεί να ανατραπεί με τον διάλογο ή την ανάγνωση κριτικών. Ας δούμε όμως πρώτα πώς σχηματίζεται αυτή η αναγνωστική εντύπωση:

        Καθένας κουβαλά τη δική-του αναγνωστική ιδιοσυγκρασία, που αποτελεί κομμάτι της γενικότερης παιδείας-του. Σ’ αυτήν συναρμόζονται επίπεδα γνώσης, επιστημονικές εξειδικεύσεις, άλλα ενδιαφέροντα, στοιχεία ιδεολογίας και κοσμοθεωρίας, θρησκευτικές, πολιτικές, κοινωνικές νοοτροπίες, καλλιτεχνικές απηχήσεις, διακειμενικά στρώματα κ.ο.κ. Με βάση όλα αυτά διαβάζω σημαίνει βουτάω ένα μάρμαρο, σμιλεμένο από μια γράφουσα συνείδηση, μέσα στο μίγμα των χρωμάτων-μου, με αποτέλεσμα, όταν το βγάλω, να είναι βαμμένο με τη δική-μου μπογιά. Έτσι, σχηματίζεται η ξεχωριστή αναγνωστική στάση του καθενός που εξαίρει τον χαρακτήρα, την πλοκή, την ατμόσφαιρα, τα πρόσωπα, την αφηγηματική τέχνη κ.ο.κ. προσέχοντας το ένα ή το άλλο, δοκιμάζοντας το ιδεολογικό πλαίσιο, τεστάροντας τη γλώσσα…, ανάλογα με το δικό-του πρίσμα.

        Συχνά η εντύπωση σχηματίζεται από τις πρώτες σελίδες του έργου, με αποτέλεσμα ο αναγνώστης να είναι δέσμιος στη συνέχεια της ανάγνωσης της δικής-του προκατασκευασμένης “προκατάληψης”. Γι’ αυτό ενίοτε η αρχή του βιβλίου καθορίζει και την προδιάθεση του αποδέκτη-του και δεν ανατρέπεται όσο κι αν εκ των υστέρων συμβούν μικρές ή μεγάλες ανατροπές. Πιο συχνός βέβαια είναι ο σχηματισμός της εντύπωσης στη διάρκεια του διαβάσματος και δη στο τέλος της αναγνωστικής πορείας, με συνέπεια το κλείσιμο του βιβλίου να σημάνει και τον πλήρη καθορισμό των αξιολογικών συμπερασμάτων-μας.

        Μιλάω σκόπιμα για «εντύπωση», αν και ξέρω πως είναι λέξη παρεξηγήσιμη, αφού παραπέμπει σε μια φευγαλέα σύλληψη εκ μέρους του αναγνώστη και όχι σε μια μεθοδευμένη και βασανιστική κρίση. Χρησιμοποιώ όμως τον όρο αυτόν γιατί πιστεύω ότι, όσο κι αν ο αναγνώστης αναζητεί το βαθύτερο νόημα, περνάει το κείμενο από τη βάσανο των σκέψεών-του και τη βαφή της παιδείας-του, η εικόνα για την αξία-του ή το μήνυμά-του είναι μια εμπειρική πρόσληψη. Στηρίζεται στο βάθος και στο εύρος των αναγνωστικών-του ικανοτήτων αλλά όλα αυτά χωνεμένα εκβάλλουν σε μια φωτεινή σύλληψη του λογοτεχνικού αποτελέσματος. Σε αντίθεση με τις θετικές επιστήμες, όπου τα πορίσματα στηρίζονται σε ποσοτικά δεδομένα, η ανάγνωση και γενικά η επαφή με την τέχνη είναι μια φωτογραφία με ασπρόμαυρη μηχανή, νύχτα, με αστραπές όταν το φως και οι σκιές εναλλάσσονται διαμορφώνοντας και ένα αυξομειούμενο από άποψης φωτεινότητας τοπίο.

        Γι’ αυτό υπάρχουν τόσο διαφορετικής φύσης εκτιμήσεις για ένα μυθιστόρημα. Γι’ αυτό ο διάλογος συχνά είναι ασύμβατος επειδή ο καθένας έχει προδιαμορφώσει ένα άλλο επίπεδο πρόσληψης. Γι’ αυτό εντέλει δύσκολα αλλάζουμε άποψη για ένα βιβλίο, ακόμα κι αν ακούσουμε 50 κριτικούς και 100 ιστολόγους να υποστηρίζουν την αντίθετη από εμάς άποψη (εκτός βέβαια αν είμαστε σε ένα μετριοπαθές, ήπιο αναγνωστικό πλαίσιο υποδοχής). Όλα αυτά δεν μπορούν να αγγίξουν το βαθύτερο υπόστρωμα της αναγνωστικής ανταπόκρισης.

        Το μόνο που θα μπορούσε να σώσει την κατάσταση, τρόπος του λέγειν, είναι να διαβάζουμε και να συζητάμε ταυτόχρονα. Να διαβάζουμε το έργο και συνάμα να βλέπουμε τι λένε οι κριτικές ή τι λέει ο σύντροφός-μας, ο φίλος-μας, ο αδελφός-μας. Μα τότε, θα πει κανείς, θα επηρεαστούμε αναπόδραστα από τη δική-τους σκέψη και θα εγκλωβιστούμε στις δικές-του θέσεις. Όχι, αν διαβάζουμε το έργο και το συζητάμε παράλληλα, αμοιβαία, αλληλεπιδρώντας με τους άλλους, με κάποιον από τον κύκλο-μας ή τον κυβερνοχώρο. Μια άλλη λύση είναι να ξαναδιαβάσει κανείς το έργο, έχοντας ακούσει τις γνώμες των άλλων, και έτσι να συν-σταθμίσει τη δική-του πρώτη εντύπωση με όσα κράτησε από τις εκτιμήσεις των άλλων. Ποιος το κάνει όμως αυτό και για ποια έργα; Για τα παλαιότερα και πιο κλασικά, ναι. Για τα άλλα;

        Τελικά, πόσο δέσμιοι είμαστε των αναγνωστικών-μας αγκυρών και πόσο ανοικτοί στα ξένα λιμάνια;

Πατριάρχης Φώτιος