Η μεταπολεμική πεζογραφία έχει καθοριστεί από την αριστερή διανόηση, είτε αυτή ακολουθεί την ορθόδοξη (έστω και ήπια) κομμουνιστική γραμμή είτε αποτελεί αιρετική παρέκκλιση από αυτήν. Στην πρόσφατη ψηφοφορία για τα καλύτερα ελληνικά πεζογραφήματα (7.1.2011), 27 θαμώνες του Βιβλιοκαφέ ανέδειξαν πρώτο (μαζί με τη “Φόνισσα” του Αλ. Παπαδιαμάντη) το “Κιβώτιο” του Άρη Αλεξάνδρου.
Κέικ σοκολάτα με σαντιγί:
Άρης Αλεξάνδρου
“Το κιβώτιο”
1975
Η όλη μορφή και ο τρόπος με τον οποίο εξελίσσεται είναι ιδιαίτερα ευφυής. Ο αναγνώστης παρακολουθεί μια σειρά από αναφορές, επιστολικού τύπου, ενός κρατούμενου προς τον αόρατο ανακριτή-του. Είναι ο μόνος επιζών από μια ομάδα ειδικών κομμουνιστών στρατιωτών που ξεκίνησε μέσα στον Εμφύλιο να οδηγήσει ένα κιβώτιο από μία πόλη σε μία άλλη. Στην πορεία ο ένας μετά τον άλλο πεθαίνουν, σε μια πορεία που θυμίζει λίγο αποστολή αυτοκτονίας για ένα ειδικό σκοπό, γι’ αυτό το μυστηριώδες κιβώτιο που κρύβει μια μεγάλη αλήθεια. Στο τέλος το κιβώτιο φτάνει στον προορισμό-του αλλά αποκαλύπτεται ότι …είναι άδειο. Ο μόνος επιζών συλλαμβάνεται και καλείται να απολογηθεί για το περιεχόμενο του κιβωτίου.
Η όλη αφήγηση, όπως προείπα, είναι πολύ έξυπνη όσο και απρόσμενη. Μόνος στο κελί-του ο κρατούμενος γράφει την απολογία-του την οποία ανασκευάζει και σε νέες κόλλες ξαναγράφει τη γνώμη-του. Το τελευταίο είναι παράξενο και γενικά παραξενεύει το ότι αναιρεί στην επόμενη όσα είπε στην προηγούμενη, παλιλλογεί, διστάζει, αποκαλύπτει και παίρνει πίσω όσα ξεστόμισε, ανασκευάζει την όλη ιστορία στην προσπάθειά-του να καταλάβει τι συνέβη.
Όταν το πρωτοδιάβασα ήμουν είκοσι χρονών. Μου φάνηκε φλύαρο, άτεχνα δομημένο, κουραστικό σε μερικά σημεία, παρά τη μαγευτική πλοκή και τις διαδοχικές ανατροπές. Και επιπλέον νόμισα ότι το άδειο κιβώτιο συμβολίζει τη ζωή-του, την προσπάθειά-του να δει τι έφταιξε και τελικά έφτασε στο τέλος άδειος και αποκαμωμένος, κούφιος και ανίδεος, προδομένος και κενός. Τυπικά θα μπορούσα να είχα δίκιο. Το άδειο κιβώτιο είναι η ζωή-μας που με τόσο κόπο την κουβαλάμε μέχρι να ανακαλύψουμε πόσες θυσίες πήγαν στράφι.
Όποιος το διαβάσει με μερικές παρακειμενικές επισημάνσεις, θα δει μια άλλη, πολιτική αυτή τη φορά, ερμηνεία. Ο Αλεξάνδρου, αριστερός ο ίδιος, κάνει τον απολογισμό της πορείας της παράταξής-του. Ενώ ξεκίνησαν με όραμα και ένα σκοπό, στον οποίο θυσίασαν χιλιάδες συνειδητούς αγωνιστές, ανακαλύπτουν κάποια στιγμή τη ματαιότητα όλου αυτού του δρόμου. Το μήνυμα είναι άτοπο, ο πόλεμος έγινε για ένα «πουκάμισο αδειανό, για μια Ελένη», που δεν είχε να τους προσφέρει τίποτα. Αυτή η αιρετική άποψη φέρνει τον Αλεξάνδρου στη γραμμή και άλλων (μου έρχεται πρόχειρα το όνομα του Μίσσιου, που στην αρχή της δεκαετίας του ’80, όταν τελείωνε η εφηβεία-μου είχε γίνει ευπώλητος σε μια προσπάθεια αριστερής αυτοσυνειδησίας) οι οποίοι θέλησαν να ξεφύγουν από την επίσημη γραμμή και να αναθεωρήσουν τον κομμουνιστικό δρόμο και τις θυσίες-του.
Το θέμα της παλινδρόμησης είναι ίσως ο πυρήνας του έργου. Γιατί ο εν αποστολή στρατιώτης αναιρεί σε διαδοχικές αναφορές όσα πρωτοείπε;
i. Μια πρώτη εικασία είναι ότι η μνήμη, αυτός ο μοχλός της λογοτεχνίας, τον εξαπατά και συν τω χρόνω θυμάται την αλήθεια και την φανερώνει.
ii. Άλλη ερμηνεία θα ήταν ότι πρόκειται για την προσπάθειά-του στην αρχή να αποκρύψει την αλήθεια, σκόπιμα να καμουφλάρει τις δικές-του ευθύνες ή των άλλων και να παραπλανήσει τον ανακριτή-αναγνώστη. Στη συνέχεια όμως μετανιώνει (γιατί άραγε;) και αποφασίζει να γίνει ειλικρινής.
iii. Μήπως η διαφορά ανάμεσα στις πρώτες εκδοχές και στις μετέπειτα είναι μια ψυχαναλυτική διαδικασία απωθημένου. Δηλαδή μπορεί στην αρχή να είχε εξωραΐσει την πραγματικότητα ή εξαιτίας ενός ψυχικού τραύματος την είχε διαμορφώσει υποσυνείδητα όπως τον συνέφερε. Η ψυχαναλυτική όμως μέθοδος της αναφοράς, σαν σε ένα ιδεατό ψυχαναλυτή, τον ώθησε να καταλάβει πρώτα τον ίδιο-του τον εαυτό και έπειτα να ξαναβρεί μέσα στην ψυχή-του την αλήθεια, την οποία ως τότε σκέπαζαν παραισθήσεις, αυταπάτες, ψευδαισθήσεις και εξιδανικεύσεις.
Όλα αυτά οδηγούν σε μια προσπάθεια εκ μέρους του αναγνώστη να αποκωδικοποιήσει την πορεία, τον αναφερόμενο και τον αναφέροντα, το κιβώτιο και το χαμένο επισκεπτήριο, να βρει δηλαδή το νόημα σε ένα άδειο κασόνι. Να βρει το νόημα σε μια συλλογική πορεία που τελικά καταλήγει …κούφη. Είναι η προσωπική ευθύνη; Είναι η συλλογική αυταπάτη; Είναι προδιαγεγραμμένο το τέλος εξ αρχής; Φταίνε οι άνωθεν εντολές ή οι κρυφές μηχανορραφίες που απώλεσαν το περιεχόμενο;
Για όλες αυτές τις ιδεολογικές αναζητήσεις, τις αισθητικές ανατροπές, την απρόσμενη μορφή και τη διαδοχική αναγραφή του μυθιστορήματος, “Το κιβώτιο” αντέχει και εξακολουθεί να ανυψώνεται στο τέμπλο των κορυφαίων ελληνικών έργων.
Καλό μήνα
Πατριάρχης Φώτιος
13 comments:
Συμφωνώ με όσα λες, με μόνη "διαφωνία" (υποκειμενική): ποτέ δεν μου πέρασε από το μυαλό ότι συμβολίζει, γενικά, τη ζωή.
Να τονίσω κάτι που σε καμιά παρουσίαση του έργου δεν λέγεται, ενώ είναι πολύ σημαντικό: στην πορεία οι ήρωες δεν "πεθαίνουν", απλώς, ο ένας μετά τον άλλο: ή εκτελούνται (από τους ίδιους τους συντρόφους τους) ή αυτοκτονούν ("κυανίζονται", φοβερή λέξη, που επαναλαμβάνεται ως ρυθμικό μοτίβο), ή το πιο τρομακτικό, υποχρεώνονται να "κυανιστούν". Όλη η ψυχοπάθεια της ελληνικής Αριστεράς βρίσκεται σε αυτό: τον εξαναγκασμό, ακόμα και νεότατων παιδιών, να πεθάνουν. Για διάφορους λόγους, όπως, πχ -το πιο γνωστό- για να μην υπογράψουν "δηλώσεις μετανοίας' . Μια υστερία εμμονής στον τύπο, που δεν πρόσφερε τίποτα παρά μόνο βαριές ενοχές, βαθιά ριζωμένες και εμφυτευμένες σε όλο τους το περιβάλλον (αριστερό και δεξιό), μια εκδικητική διάχυτη ενοχή με την οποία μετά βασάνισαν επί δεκαετίες του γύρω τους. Πού ήταν ο ..ορθολογισμός τους; μόνο πάθος, σαν μεταβίβαση καταπιεσμένου ερωτισμού.
(Συνεχίζεται)
Ο Φαράκος, νομίζω, έλεγε τι ανοησία ήταν αυτό, που οι δικαστές προσπαθούσαν να σώσουν τα κοριτσάκια της ΕΠΟΝ, κάνοντάς τους μια γραφειοκρατική ερώτηση (είσαι με την τάδε διεθνή ή ολομέλεια ή την τάδε), μια ερώτηση που υπέκρυπτε ευπρεπώς το "αποκηρύττω',(δεν τους ζητούσαν να καταδώσουν κάποιον, πράγμα που άλλωστε ΘΑ ΕΚΑΝΑΝ ΥΠΟΥΛΑ ΑΡΚΕΤΟΙ ΠΟΥ ΕΠΕΖΗΣΑΝ ΧΩΡΙΣ ΝΑ ΕΧΟΥΝ 'ΑΠΟΚΗΡΥΞΕΙ") Και το κόμμα τους είχε δώσει γραμμή κι αυτά πήγαιναν και πέθαιναν, εκατοντάδες γενναία κοριτσάκια που δεν τα θυμάται πια κανείς και δεν πρόσφεραν τίποτα. Το κόμμα π.χ της Ρουμανίας (πάντα μιλάει ο Φαράκος, από συνέντευξη στην ΕΡΤ)) έδινε γραμμή στους δικούς του να υπογράφουν για να σωθούν και μετά να συνεχίζουν φυσικά των αγώνα (και να πεις ότι υστερούσαν οι έλληνες σε συνωμοσιολογία!)
Τωρα τι σχέση έχουν αυτά με το βιβλίο; Έχουν μεγάλη. Όλο του το πνεύμα έιναι η προσπάθεια λογικής απόδοσης αυτού του ενοχικού παραλογισμού, αυτής της μανιακής αυτοθυσίας, της επιβεβλημένης πατερναλιστικά και αυταρχικά. Και η απόδοση έχει γίνει με μεγάλη λογοτεχνική μαεστρία, με ένα ρυθμό σχεδόν ποιητικού τέμπο, προσαρμόζοντας στην εκφραστική ανάγκη μεθόδους του μοντερνισμού (βαρετούς και άχρηστους σε άλλα έργα, αλλά εδώ τόσο ταιριαστούς λες και έγιναν γι αυτό!) και σε θαυμάσια νέα ελληνική γλώσσα, ισορροπημένη και σύγχρονη, χαίρεσαι επιτέλους ένα λεξιλόγιο χωρίς "αποθυμιές" κι όλα εκείνα τα λαϊκίστικα. Απλώς θέλει απόσταση συναισθηματική για να το διαβάσεις. Όπως και να ναι, είναι μοναδικής αξίας βιβλίο για την Ελλάδα και νομίζω ότι δεν έχει πει την τελευταία του λέξη.
Το κιβώτιο το έχω διαβάσει ως τώρα 2 φορές... Την πρώτη πριν από 7 χρόνια με συγκλόνισε, τη δεύτερη, πριν από 4, μπόρεσα να εκτιμήσω τη δομή του, τη γλώσσα του, την καφκική του ατμόσφαιρα... Και θα το ξαναδιαβάσω το δίχως άλλο. Είναι από τα βιβλία που όσες φορές κι αν τα διαβάσεις δεν τα "χορταίνεις"... ποτέ δεν τα "εξαντλείς"...
Κάθε φορά θα έχεις την αίσθηση ότι διαβάζεις κάτι διαφορετικό !!!
θα ήθελα επίσης να προσθέσω ότι αξίζει να διαβαστεί και η εξαιρετική μελέτη του Ραυτόπουλου: "Άρης Αλεξάνδρου-ο εξόριστος". Αν και συνήθως πιστεύω ότι το έργο πρέπει, για τον αναγνώστη, να μην μπλέκεται με το βίο του δημιουργού, πιστεύω ότι και η ζωή του Αλεξάνδρου θα μπορούσε να είναι ένα μυθιστόρημα. Άλλωστε το βιβλίο του Ραυτόπουλου φωτίζει πολλά σκοτεινά σημεία του Κιβωτίου.
Νομίζω ότι μέρος της αξίας του βιβλίου είναι ακριβώς η εσκεμμένη πολυσημία του, αυτή η ένοια του ιστορικού παλίμψηστου. Μια στοίβα ψεμάτων και δικαιολογιών και θεωρήσεων και διαταγών...
Υπο μία έννοια όσοι λένε την γνώμη τους γι' αυτό το βιβλίο έχουν δίκιο!
Το διάβασα μέσα στο '10, το διάβαζε ένας φίλος μου στο στρατό κι έτσι έμαθα γι' αυτό. Συγκλονιστικό και δεν το περίμενα πόσο. Και απόλυτα φυσικό να ενοχλήσει πολλούς.
"ΣΠΟΙΛΕΡ"
Προσωπικά βρίσκω συγκλονιστικό το σκηνικό της "μεταμφίεσης" της μονόχειρης γυναίκας σε ακρωτηριασμένο άγαλμα στις αρχικές καταθέσεις, όπου το χάδι γίνεται προσπάθεια στο σκοπευτήριο να πυροβολίσουν εφαπτόμενα στα αγάλματα για μην τα χαλάσουν.
Pellegrina,
αυτή ακριβώς η "απόδοση αυτού του ενοχικού παραλογισμού" είναι η επικρατούσα, νομίζω, ερμηνεία του κειμένου, αφού πολλοί κομμουνιστές θυσιάστηκαν εκόντες άκοντες στην κομματική γραμμή.
Οι σκληροπηρυνηνικοί κομμουνιστές όμως είτε απορρίπτουν αυτήν την εξήγηση ως προπαγανδιστική [Γράφει ο Ριζοσπάστης θέλοντας να δείξει ότι τα πανεπιστήμια είναι αντικομμουνιστικά: "Στη Φιλολογία της Πάτρας διδάσκεται «το Κιβώτιο» του Αρη Αλεξάνδρου όπου μιλά για τον «άδειο» (σαν το κιβώτιο) από νόημα αγώνα του ΔΣΕ".(http://www1.rizospastis.gr/story.do?id=5578718&publDate=3/4/2010). Απλά δεν ξέρω ποια πριμοδοτούν οι ίδιοι], είτε καταδικάζουν το "Κιβώτιο" ως αιρετικό (βλ. άποψη Μαΐλη στον Ριζοσπάστη, 1/11/2009).
Πατριάρχης Φώτιος
Ναυτίλε, προτιμώ να δω το έργο σε απόσταση από τη ζωή του Αλεξάνδρου, όπως κι εσύ λες. Έτσι, με μόνο παράγοντα την αριστερή-του σκοπιά, το μυθιστόρημα κερδίζει σε διαχρονικότητα.
Καλημέρα
Πατριάρχης Φώτιος
Τοτέ,
καλωσόρισες στην παρέα-μας. Τελικά ο στρατός ενδείκνυται για διάβασμα ...κι άλλα παρόμοια.
Να είσαι καλά
Πατριάρχης Φώτιος
Δεν ξέρω τι λέει ο Ριζοσπάστης, αλλά δεν μου φαίνεται ότι οι άνθρωποι του ΚΚΕ (από τα λίγα που έχω διαβάσει από κριτικές τους) δεν ξέρουν από λογοτεχνία. Από την άλλη, δεν ξέρω τι και πώς διδάσκεται στα Πανεπιστήμια. Καλό είναι που διδάσκεται το Κιβώτιο, ας ψάξουν λίγο οι φοιτητές και μόνοι τους.
Ο αγώνας των κομμουνιστών κάθε άλλο παρά ήταν άδειος από νόημα, μην τρελαθούμε. (νόημα δεν είναι το αποτέλεσμα) Είναι άλλο αυτο, και άλλο «διαβάζω ένα βιβλίο». Στο βιβλίο είναι «άνευ νοήματος» (ας πούμε, απλοϊκά) όλο αυτο που γίνεται μέσα στην οργάνωση, κατά την πορεία του αγώνα, είναι αυτο που νιώθει ο ήρωας, ο οποίος, σημειωτέον ωστόσο, νιώθει το Κιβώτιο ως κάτι π ο λ ύ τ ι μ ο. (Αυτό δεν είναι ήδη ένα μεγάλο νόημα;)Το ότι είναι μέσα "άδειο" (που μπορεί να ήταν και η έξυπνη μυθιστορηματική λύση") δεν ερμηνεύεται τόσο μονοσήμαντα. Γιατί δηλ. αυτο να ερμηνεύεται έτσι και η Ιθάκη του Καβάφη αλλιώς; Το νόημα έιναι στην π ο ρ ε ί α, και εκεί είναι όλη η τραγικότητα.
(συνεχίζεται)
Επίσης, δεν είπα ότι δεν έιναι αυτή η κρατούσα ερμηνεία, περί της ματαιότητας δηλ. του αγώνα. Μίλησα κυρίως για τις ε ν ο χ έ ς, που δεν έχουν τόση σχέση με το περιεχόμενο του κιβωτίου: οι σύντροφοι σκότωναν συντρόφους ή τους εξανάγκαζαν να πεθάνουν. Αυτό είναι, και στην πραγματικότητα και λογοτεχνικά΄, διαφορετικό θέμα και είναι λάθος να συνδέεται με το περιεχόμενο του Κιβωτίου Δηλαδή, αν το Κιβώτιο ήταν γεμάτο, θα «άξιζαν» οι κυνισμοί; Πολύ παιδαριώδες-τουλάχιστον λογοτεχνικά-δεν είναι αυτο; Αντιθέτως, τότε θα γινόταν ακόμα πιο τραγικό το έργο! Η λογοτεχνία δεν καλείται να επιβεβαιώσει την τρέχουσα άποψη ότι «το όραμα αξίζει τις θυσίες», αλλά να φωτίσει την αντίφαση και την εκ των πραγμάτων απανθρωπιά της. Σας πέρασε ποτέ η ερμηνεία ότι το Κιβώτιο α δ ε ι α σ ε στη δ ι α δ ρ ο μ ή; (μην ξεχνάμε, δεν έχει ανοιχτεί ΟΥΤΕ ΜΙΑ ΦΟΡΑ!) Ότι κάθε φορά που κυανιζόταν κάποιος, κάτι έφευγε από μέσα; Ότι το περιεχόμενο του ήταν η ίδια η Ζ Ω Η ;
(συνεχίζεται)
Θέλω να πω ότι το θέμα της ενοχής είναι ιδιαίτερο. Και μάλιστα, ενοχή έχει κι ο ίδιος ο ήρωας που συμμετέχει σε αυτό. Το κιβώτιο είναι «βάρος», δηλ, ψυχαναλυτικά είναι ενοχή, μυστικό. Φροϋδικά είναι το Υπερεγώ (Το «κουβάλημα» του Υπερεγώ υπάρχει και στη μυθολογία με τη μορφή του πατέρα που κουβαλάμε στην πλάτη). Επίσης και η μονόχειρη γυναίκα κάποια σχέση έχει, είναι ένας ευνουχισμός Προσωπικά πιστεύω ότι υφέρπει σε όλη αυτή την πορεία θανάτου και ένας ματαιωμένος ερωτισμός, ίσως και ομοσεξουαλικός, (συνδυασμός γενναιότητας με παθητικότητα) μετασχηματισμένος σε θάνατο. Έχει πολλά σύμβολα, ίσως κάποια και ασυνείδητα.
Άρα, η απλουστευμένη εκδοχή «ένας αγώνας δίχως νόημα», ένα πουκάμισο αδειανό» είναι πολύ «σχολική», και το μυθιστόρημα πολύ ανώτερό της, νομίζω.
Να διευκρινίσω ότι δεν πιστεύω ότι, στη γενιά εκείνη τουλάχιστον, οι «δογματικοί» κομμουνιστές ήταν ο (σημερινοί) ΜΟΝΟ του ΚΚΕ Πιστεύω ότι εξ ίσου σκληροπυρηνικοί ήταν/ειναι και οι λεγόμενοι αναθεωρητές, οι αριστεριστές, οι τροτσκιστές, οι μαοϊκοί και ό,τι άλλο έχει προκύψει με τόση ποικιλία «ιδεολογιών» σ αυτή τη μικρή χ ω ρ α
(το ότι εγώ δηλώνω αριστερή είναι άσχετο: εγώ πιστεύω στο α ύ ρ ι ο. Στο from the beginning.)
υγ: Για να επιτρέψω στο Κιβώτιο: ο Θεός υπάρχει;
Pellegrina,
φυσικά ο αγώνας για μια ιδεολογία έχει νόημα, αλλά εδώ ο Αλεξάνδρου δεν μου φαίνεται ότι προβληματίζεται μόνο για το αποτέλεσμα ή για τις πρακτικές των στελεχών του ΚΚΕ. Δεν είναι μόνο η παράλογη πορεία με δολιχοδρομήσεις, άσκοπες περιπλανήσεις και κυανισμούς, αλλά και το ίδιο το μήνυμα που είναι ...άδειο.
Το ότι άδειαζε με κάθε κυανισμό, παρότι έξυπνη εξήγηση, έχει πολλή μεταφυσική για να κολλάει στον Αλεξάνδρου. Φυσικά θα μπορούσε (και το υπαινίχθηκα στην ανάρτησή-μου) το κιβώτιο α) να μην είχε τίποτα εξ αρχής, β) να το άδειασε κάποιος εν αγνοία των άλλων στον δρόμο, γ) να το άδειασε ο ίδιος ο ανακρινόμενος όταν έμεινε μόνος (ή λίγο πριν), δ) να το άδειασαν οι παραλήπτες και να λένε ψέμματα στον πρωταγωνιστή.
Εντέλει η ενοχή ή ματαίωση, το ψυχαναλυτικό κενό ή το πολιτικό αδιέξοδο, η πορεία ή ο στόχος είναι η πολύσημη πραγματικότητα του "Κιβωτίου" που σαγηνεύει.
Καλημέρα
Πατριάρχης Φώτιος
Φίλοι,το "Κιβώτιο" είναι,πιστεύω, βιβλίο που αξίζει να διαβάζεται όχι με τα μάτια της όρασης αλλά με τα μάτια της καρδιάς του καθενός μας κι ας ακούγεται μελό αυτό.
Πατριάρχη μου,συνήθως βρίσκω ταιριαστούς τους καφέδες σου και τα κεράσματα με τα βιβλία που παρουσιάζεις, αυτή την φορά όμως με τσάκισες,γιατί "κέηκ σοκολάτα με σαντιγί";Για την ελληνική Αριστερά και τα βιβλία της-διότι το "Κιβώτιο" είναι βιβλίο της,πώς να το κάνουμε-πες ξερό ψωμί,ψωμί κι αλάτι σε πληγές,παξιμάδι κατάξερο,ελιόψωμο μ΄ελιές με...δάκο,άντε κανα φρέσκο φασολάκι στην καλύτερη.Εσύ πού ακριβώς την είδες και την σοκολάτα και την σαντιγί και όλο το κέηκ γενικότερα;
κέικ με σοκολάτα και σαντιγί ειναι απλω΄ς προσβολή για τη σοκολάτα. αλλάπερί ορέξεως...
Post a Comment