Χυμός μπανάνα και μήλο: Λογοτεχνία και θρησκεία2

Η αρχή έγινε πριν από είκοσι-τριάντα περίπου χρόνια, στο εξωτερικό φυσικά, όπου κυκλοφόρησαν πολλά (επιστημονικά) βιβλία με θέμα τη σχέση θρησκείας και επιστήμης. Η φουρνιά αυτή βιολόγων, αστρονόμων, φυσικών, θεολόγων κ.ο.κ. ήρθε και στην Ελλάδα τη δεκαετία του 2000 και μετέφερε τον προβληματισμό γύρω από τη συμβατότητα ή μη των χριστιανικών απόψεων με τις επιστημονικές θεωρίες. Σε θέματα λ.χ. περί της ύπαρξης του Θεού, της καταγωγής του ανθρώπου, της “δημιουργίας” του σύμπαντος κ.ο.κ. διασταυρώθηκαν επιχειρήματα που συνηγορούν υπέρ της μιας ή της άλλης πλευράς.

      Αυτή ίσως η αναβίωση της Διαφωτιστικής σύγκρουσης θρησκείας και επιστήμης τροφοδότησε και τη λογοτεχνία, στην οποία σκεπτόμενοι άνθρωποι ξανάφεραν τα ηθικά, επιστημονικά, κοινωνικά κ.ο.κ. ζητήματα της θεωρίας αλλά και της πράξης του Χριστιανισμού στο προσκήνιο και μέσα από τα έργα-τους θέλησαν να διερευνήσουν τις ποικίλες πτυχές της θρησκευτικότητας στις μέρες-μας. Είδαμε επομένως στο Βιβλιοκαφέ, από την ανάρτηση της 11/10/2010 και εξής, μια πλειάδα μυθιστορημάτων (ο κατάλογος μπορεί να μεγαλώσει εύκολα) που άπτονται τέτοιων θεμάτων και συζητήσαμε τις τελευταίες δέκα μέρες τρία-τέσσερα από τα πιο πρόσφατα εξ αυτών, ενώ μερικά άλλα είχαν συζητηθεί σε παλιότερα ποστ.

        Τι συμβαίνει τελικά σήμερα στη σχέση του ανθρώπου με τη θρησκεία και τον Θεό;

        1. Το περίφημο 97% των Ελλήνων που δηλώνουν Χριστιανοί Ορθόδοξοι είναι, κατά τη γνώμη-μου, παρελθόν. Οι περισσότεροι δεν πηγαίνουν πλέον στην εκκλησία, δεν έχουν άμεση σχέση με τον χώρο, δεν προσεύχονται, και στη θεωρία μπορεί να πιστεύουν σε μια ανώτερη δύναμη, αλλά στην πράξη ζουν και πορεύονται με άλλες ιδέες (Αυτό δε σημαίνει ότι ο ελληνικός βίος δεν στηρίζεται ηθικά και πολιτιστικά στη χριστιανική δέσμη αρετών που μας κληροδότησαν οι προηγούμενες γενιές).

        2. Στην υπόλοιπη Ευρώπη τα πράγματα είναι χειρότερα. Η τάση δεν είναι προς μια ανεξίθρησκη κοινωνία, όπου ο καθένας θα πρεσβεύει ελεύθερα το πιστεύω-του, αλλά προς μια ουδετερόθρησκη (κανένα πρόβλημα και σ’ αυτό) και ακόμα περαιτέρω προς μια ά-θρησκη κοινωνία. Η απαγόρευση των τζαμιών στην Ελβετία, η απαγόρευση της μαντίλας στη Γαλλία και άλλα ανάλογα φαινόμενα μάλλον για παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μού ακούγονται, παρά για προάσπισή-τους. Κι όσο εμείς παλεύουμε για να φτιάξουμε τζαμί στους Μουσουλμάνους, οι λοιποί Ευρωπαίοι πασχίζουν να καταργήσουν εντελώς την όποια εκδήλωση θρησκευτικότητας, μπορεί από ισλαμικό φόβο αλλά πιθανότατα από διάθεση αποθρησκειοποίησης.

       3. Ακόμα περισσότεροι, οι διανοούμενοί-μας, πραγματικοί και μη, θεωρούν -στο πλαίσιο μιας αριστερής, προοδευτικής και ευρωστραφούς αντίληψης- τη θρησκεία απολίθωμα, προγονοπληξία και καθυστέρηση, με αποτέλεσμα οι δημοσιογράφοι, οι καθηγητές, οι συγγραφείς να αδιαφορούν ή να βάλλουν εναντίον-της (δεν θα ταυτίσω κατ’ ανάγκη τη θρησκεία και την εκκλησία). Αποτέλεσμα είναι το καθεστώς πλέον, ειδικά στους κόλπους των πνευματικών ανθρώπων, να είναι η κάθε μορφή απόστασης ή και αντίθεσης με τη θρησκεία, ενώ η θρησκευτικότητα είναι πλέον στο περιθώριο, κάτι το οποίο δεν πρέπει να δηλώνεται και να προβάλλεται από φόβο μήπως κανείς θεωρηθεί οπισθοδρομικός.

      4. Στη λογοτεχνία, λοιπόν, όλα τα έργα παίρνουν στην καλύτερη περίπτωση μια απόσταση και μια αμφισβήτηση της πίστης και στη χειρότερη τίθενται ανοικτά –κάτι που είναι πλέον πρωτοπορία- εναντίον της θρησκείας. Το politically correct είναι πλέον να είσαι αμφισβητίας, να είσαι αποθρησκειοποιημένος, δηλαδή ελεύθερος από πίστεις και θεούς, να είσαι πολέμιος ενίοτε, καθώς έτσι θα συμβαδίζεις με την κοινή γνώμη των προοδευτικών αναγνωστών. Το καθεστώς, επαναλαμβάνω, είναι να γράφεις βιβλία που αναιρούν τη χριστιανική κοσμοαντίληψη και το αντίθετο θα θεωρηθεί προγονόπληκτο.

Βλ. επίσης για το διάλογο θρησκείας και λογοτεχνίας: http://users.uoa.gr/~kkefalea/DOCS/E029_Fakelos.pdf .

      5. Η θρησκευτική πλέον στάση αφορά –στους κόλπους των διανοούμενων- τη μειονότητα. Ίσως σε λίγα χρόνια/δεκαετίες η πρωτοπορία να είναι η επιστροφή στη θρησκεία με έργα που να επικαιροποιούν το μήνυμα της αγάπης ή της αυτοθυσίας ή… Τώρα όλα αυτά ακούγονται μούχλα και συντηρητισμός. Μόλις πρόσφατα, ωστόσο, ανακάλυψα μια μικρή ομάδα διανοούμενων, όχι συγγραφέων, οι οποίοι προβάλλουν θεολογικές απόψεις και συζητάνε υπό το πρίσμα του χριστιανισμού τα σύγχρονα φαινόμενα και τις εξελίξεις στο διεθνές σκηνικό. Ο πολύ γνωστός φιλόσοφος Στέλιος Ράμφος, τα δυο βιβλία του Σταύρου Ζουμπουλάκη της Νέας Εστίας «Ο Θεός στην πόλη» (2002) και «Χριστιανοί στον δημόσιο χώρο» (2010), ο Θάνος Λίποβατς και μερικοί άλλοι, που δεν έχουν πρόσβαση στα media∙ σ’ αυτά είτε συχνάζουν πολέμιοι που ανταποκρίνονται στο κοινό αίσθημα περί κλήρου, είτε μαϊντανοί-ρασοφόροι, που αντιμετωπίζονται γραφικά, εκτός αν μιλάμε για μορφές όπως ο Αλβανίας Αναστάσιος που κερδίζουν με το μειλίχιο ύφος-τους την εκτίμηση δημοσιογράφων και κοινού.

          6. Τα ίδια τα λογοτεχνικά έργα που σέβονται τον εαυτό-τους δεν είναι απόλυτα, δεν είναι φανατικά. Προωθούν την αμφιβολία και την αμφισβήτηση κατά καιρούς, αγγίζουν το άβατο της εκκλησίας, ξαναθέτουν χριστιανικές πρακτικές στη λυδία λίθο του νέου περιβάλλοντος που διαμορφώνεται διεθνώς, προωθούν έναν γόνιμο προβληματισμό, σχεδόν πάντα όμως από την πλευρά της α-χριστιανικής και αντι-χριστιανικής οπτικής γωνίας. Όσα βιβλία παρουσιάσαμε πρόσφατα (Ντερπούλης, Αλεξίου, Καρνέζης και Cossé) δεν προσβάλλουν και δεν σκανδαλίζουν. Οι έλληνες συγγραφείς τονίζουν πλευρές της καθημερινής συμπόρευσης πίστης και δεισιδαιμονίας ή των ανθρώπινων ελαττωμάτων που κρύβονται πίσω από το χριστιανικό (προ)σχημα, ενώ η γαλλίδα συγγραφέας, πιο θεωρητικά, διεκδικεί το δικαίωμα στην ελευθερία, έξω από κάθε δέσμευση.

        Ως Πατριάρχης (να μην ξεχνάτε με ποιον μιλάτε!), βλέπω το κοσμικό πνεύμα να διεισδύει παντού και να επικρατεί, αλλά ακούω με ενδιαφέρον και φωνές που δειλά ή χαμηλόφωνα προβάλλουν την άλλη πλευρά που δεν είναι πια ούτε μόδα, ούτε καθεστώς, ούτε σύμβαση.

Φωτογραφία κορυφής:

http://www.infoaddict.com/cant-science-and-religion-just-get-along

Πατριάρχης Φώτιος