Χυμός μπανάνα: λογοτεχνία και θρησκεία

Είναι επίκαιρη η θρησκεία; Είναι η θρησκεία καθεστώς εναντίον της οποίας η “αιρετική” λογοτεχνία προσπαθεί να βάλει; Ή μήπως η αθεΐα είναι περισσότερο in και όσοι ασχολούνται με τη θρησκεία είναι πλέον ντεμοντέ; Ή ο Θεός είναι ένας διαχρονικός προβληματισμός και πολλοί, είτε πιστεύουν είτε όχι, θέτουν το ζήτημά-του στα έργα-τους;

      Παλιότερα που η κοινωνία διακρινόταν για τη μεγαλύτερη θρησκευτικότητά-της οι συγγραφείς εμπλούτιζαν τα έργα-τους με θρησκευτικά στοιχεία ως φυσική απόρροια της δεσπόζουσας ιδεολογίας και της προσωπικής-τους στάσης απέναντι στο θείο. Έτσι, ο Παπαδιαμάντης ή ο Κόντογλου και αργότερα ο Πεντζίκης εξέφραζαν το αμιγώς ορθόδοξο τρόπο σκέψης προσδίδοντας στα κείμενά-τους πιο πολύ τις ηθικές αξίες της χριστιανοσύνης παρά την ίδια την εν Χριστώ εκκλησιαστική ζωή.

       Υπήρχαν φυσικά και οι άθεοι, οι αντικληρικαλιστές, οι αγνωστικιστές, οι σκεπτικιστές, οι οποίοι οδηγούνταν σε ώσμωση λογοτεχνίας και θρησκείας για να καυτηριάσουν πρακτικές, να ψέξουν, να απομυθοποιήσουν «πιστεύω», όπως ο Εμμανουήλ Ροΐδης στην «Πάπισσα Ιωάννα». Αυτές οι δύο τάσεις εξέφραζαν αντίστοιχα το κατεστημένο και την απόκλιση, το δεδομένο και την αίρεση, το χριστιανικό βίωμα και την ορθολογική άρνηση.

          Τα τελευταία χρόνια (οπότε η θρησκευτικότητα έχει ατονήσει, αλλά ταυτόχρονα επανέρχεται κατά καιρούς με νέους όρους), η σχέση των συγγραφέων με τη θρησκεία εμφανίζεται με πολλές εκφάνσεις, άλλες από αυτές εμβάλλουν την επιστήμη ως αντίπαλο δέος, άλλες θέτουν σε αμφιβολία την ηθικότητα της εκκλησίας, άλλες αναζητούν μυστήρια στην ιστορία και στο ρόλο των κληρικών. Όσο αντίστοιχα κυκλοφορούν πολλά βιβλία που πραγματεύονται την επιστημονική άποψη σε σχέση με τα “πιστεύω” της θρησκείας, τόσο το θέμα του Θεού είναι ακόμα περισσότερο στο μυαλό και στις συζητήσεις που έχουν ανάλογο περιεχόμενο.

       Έψαξα λίγο να δω τι κινήθηκε τον τελευταίο καιρό στο πεδίο αυτό και καταγράφω μερικά βιβλία με ανάλογο θέμα:

- Δημήτρης Καπετανάκης, “Η συμμορία της συγκίνησης” (2007) (σχέση επιστήμης και θρησκείας)

- Κώστας Ακρίβος, “Πανδαιμόνιο” (2007) (η σχέση ενός μοναχού με μια γυναίκα)

- Βασίλης Αλεξάκης, “μ.Χ.” (2007) (η ζωή στο Άγιο Όρος και η σχέση εκκλησίας και αρχαίας Ελλάδας)

- Αλέξης Σταυράτης, “Το Ευαγγέλιο της Ιωάννας” (2009) (Τα ευαγγελικά γεγονότα ξαναγράφονται από μια γυναίκα)

- Ρήγας-Γιώργος Σκουτέλης, “Δεν θέλω να πάω στον παράδεισο” (2010) (κωμική προσέγγιση του Παραδείσου και της Κόλασης)

- Αλέξανδρος Ντερπούλης, “Το νησί κάτω από την ομίχλη” (2010)

- Δημήτρης Αλεξίου, “Αμαρτωλά θαύματα” (2010)

- Πάνος Καρνέζης, “Το μοναστήρι” (2010)

       Με τα τρία τελευταία θα ασχοληθώ στις προσεχείς αναρτήσεις σε ένα μίνι αφιέρωμα, στο οποίο θα περιλαμβάνεται και “Η απόδειξη” της Laurence Cossé.

       Η λογοτεχνία κατά βάση μπορεί να δει την εκκλησία και να ανιχνεύσει πόσο η θρησκεία δίνει λύση στα προβλήματα του κόσμου. Προφανώς, δεν περιμένουν γνήσια χριστιανική θέση, γιατί οι περισσότεροι συγγραφείς κείνται –απ’ όσο καταλαβαίνω- σε μια αδιάφορη θέση ως προς τα θεολογικά θέματα [“Οι συγγραφείς της μοντέρνας λογοτεχνίας –πλην σπανίων εξαιρέσεων– αγνοούν σε μεγάλο βαθμό τη σοβαρή θεολογία, αρκούμενοι στις «θρησκευτικές γνώσεις» και τα θρησκευτικά εφόδια της σχολικής αγωγής.” (Π. Καλαϊτζίδης: http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_1_18/05/2003_63508 ).].

        Ωστόσο, διαβάζοντας ένα μυθιστόρημα ο αναγνώστης δεν μπορεί να μείνει στο μυστήριο και στη θρησκειολογική προσέγγιση του Χριστιανισμού, αλλά θέλει είτε να ξαναδεί χαμένες αλήθειες σε ένα πλαίσιο αθεϊστικό, είτε να τον απορρίψει στο πλαίσιο της νέας εποχής στηριγμένος σε νέες εκδοχές της υπονόμευσής-του.

Πατριάρχης Φώτιος