Mocca: Δ. Σιατόπουλος

Δ. Σιατόπουλος, “Ελ Γκρέκο: ο ζωγράφος του Θεού”

Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1974 και ξαναήρθε στο προσκήνιο με τη μεταφορά του στη μεγάλη οθόνη από τον Γ. Σμαραγδή. Η αλήθεια βέβαια είναι ότι το σενάριο απέχει πολύ από το μυθιστόρημα (γεγονός καθόλου αξιοκατάκριτο): είναι πιο γρήγορο, πιο αλματώδες, αποσιωπά τις διάφορες ερωτικές περιπέτειες του Δομήνικου στην Κρήτη και στη Βενετία κρατώντας μόνο τη Βενετή αρχόντισσα και την Ισπανίδα σύντροφό του, εμβάλλει τον καθοριστικό ρόλο του καθολικού αρχιεξεταστή Νίνιο Γκουεβάρα κ.ά. Μιλάμε επομένως για δύο διαφορετικές αφηγήσεις. Θα ξεκινήσω από την ταινία:
Υπερπαραγωγή εποχής με εξαιρετικά κοστούμια, σκηνικά και φωτογραφία. Αυτό και μόνο κάνει τον θεατή να μαγεύεται από το σύνολο της ταινίας και να βυθίζεται στην παρακολούθησή της. Ο Έλληνας που διαπρέπει στο εξωτερικό είναι θέμα εθνικής υπερηφάνειας που κάπως συγκινεί (στο βιβλίο βέβαια η ίδια η γλώσσα, ελληνική με στρογγυλεμένες καταλήξεις και ιταλικά στοιχεία, δημιουργεί ατμόσφαιρα, καθώς προσπαθεί να αναπλάσει τη γλώσσα των Κρητικών της εποχής, λίγο πριν την Κρητική Αναγέννηση του Ερωτόκριτου και της Ερωφίλης). Οι ηθοποιοί γενικά έπαιζαν καλά –ξεχωρίζω τον πρωταγωνιστή Nick Ashdon που ως physic αλλά και ως ταμπεραμέντο ανταποκρίθηκε ικανοποιητικά –και κάτι παραπάνω- στον ρόλο του, με πολύ καλή εξίσου παρουσία του ηθοποιού που ενσάρκωνε τον Ισπανό Ιεροεξεταστή. Τέλος μικρά σκηνοθετικά-σεναριακά ευρήματα δικαιώνονται όπως ο σύντροφος Νικολιός που διαβάζει τις σπάλες ή η αλληγορία του συμπλέγματος του Λαοκόωντα.
Από εκεί και πέρα, η ταινία κινήθηκε σε πολύ μέτρια επίπεδα, κυρίως λόγω της έλλειψης εσωτερικής δραματικότητας. Ο κινηματογραφικός Ελ Γκρέκο δεν είχε στίγμα, αφού ο Σμαραγδής προσπάθησε να συνθέσει έναν ηρωικό, αντισυμβατικό και αντικομφορμιστή άνθρωπο, που συγκρούεται με το κατεστημένο της εποχής, δηλαδή την Ιερά Εξέταση, με τον λόγο του, τη στάση του, τη διαφορετική σύλληψη της πραγματικότητας. Έριξε δηλαδή το βάρος στην αντικληρική του δράση με κέντρο την εν γένει αντιδραστικότητά του. Απέτυχε ωστόσο να καταδείξει ότι αυτά όλα τα είχε στο έργο του. “Βλάσφημος” και εξτρεμιστικός στη ζωή, αλλά όχι στους πίνακές του. Όλες οι κατηγορίες της Ιεράς Εξέτασης για το έργο του δεν έπειθαν κανέναν θεατή. Καμία καινοτομία της ζωγραφικής του δεν φάνηκε να ξεχωρίζει από τα έργα των συγχρόνων του, κανέναν νεωτερισμό που να δείχνει αυτό το ατίθασο πνεύμα του Θεοτοκόπουλου δεν είδαμε στους πίνακές του. Ή καλύτερα τίποτα τέτοιο δεν μας έδειξε ο σκηνοθέτης, ώστε να μας πείσει για την πρωτοπορία του ζωγράφου. Ο Σμαραγδής μετέφερε με άλλα λόγια την ανατρεπτική διάθεση της τέχνης του Ελ Γκρέκο στην εξωτερική αντίδραση του ίδιου του καλλιτέχνη και όχι στα έργα του. Παρουσίασε έναν ήρωα σύγχρονης κοπής και όχι έναν ανανεωτικό ζωγράφο.
Από αυτήν την άποψη το βιβλίο είναι πολύ πιο καίριο. Παρά τις όποιες ατέλειές του ως μιας παραδοσιακής μυθιστορηματικής βιογραφίας, το έργο του Σιατόπουλου στήνει μπροστά στον αναγνώστη μια συνεπή προς τον εαυτό της πραγματικότητα. Ο μυθοπλαστικός Ελ Γκρέκο είναι ρηξικέλευθος, γιατί καταφέρνει στο έργο του να συνενώσει τον ανατολικό μυστικισμό με τη δυτική τεχνοτροπία, να ξεφύγει από τον “νατουραλισμό” του 16ου αιώνα και να πρωτοπορήσει ενδυναμώνοντας τη ζωγραφική με εσωτερικότητα και ανάταση. Αυτήν την ανάταση μάλιστα την κατορθώνει με τις ψιλόλιγνες φιγούρες που τείνουν προς τα πάνω σαν να εξαϋλώνονται. Στο βιβλίο το βάρος πέφτει στον ζωγράφο Θεοτοκόπουλο και όχι στον άνθρωπο, ή καλύτερα όσα αφορούν στον άνθρωπο αποκαλύπτονται και μέσα στην τέχνη του. Ακόμα και μπροστά στην Ιερά Εξέταση βλέπουμε κρίση τεχνοτροπίας (και ορθόδοξου δόγματος που σέβεται πλήρως τη θρησκεία) και νεωτερισμούς ως προς την καλλιτεχνική παράδοση.
Βεβαίως, δεν κρίνουμε τι απ’ όσα διαβάζουμε ή βλέπουμε ανταποκρίνεται στην ιστορική πραγματικότητα. Κρίνοντας την ταινία ή το βιβλίο αυτόνομα, μας νοιάζει αν η ηρωοποίηση έγκειται στην ευρύτερη αντίδραση του Ελ Γκρέκο ή στην καταξίωση της τέχνης του που προκύπτει από τις καινοτόμες συλλήψεις και εκτελέσεις. Ο προβληματισμός που μένει είναι αν τελικά η κινηματογραφική εικόνα μπορεί να αποδώσει την εσωτερικότητα της λογοτεχνίας και την καλλιτεχνική επαναστατικότητα της ζωγραφικής.

Πατριάρχης Φώτιος

23.10.2007