Saturday, May 26, 2007

Γαλλικός καφές: Μισέλ Ουελμπέκ

Μισέλ Ουελμπέκ, “Η δυνατότητα ενός νησιού”

Στην καταχώριση της 20.5 είχα θέσει το πλαίσιο του προβληματισμού μου: η κριτική ρίχνει το βάρος στη μορφική/αισθητική αρτιότητα ενός βιβλίου και αδιαφορεί για το μήνυμα (εκτός αν λέει απλώς την ιστορία και τελείωσε!). Στο προηγούμενο ποστ της 23.5 έφερα ένα παράδειγμα μικρής αισθητικής επιτυχίας, αλλά με βάθος προβληματισμού και ευαισθητοποίησης. Σήμερα θα φέρω ένα αντίθετο παράδειγμα.
Στη “Δυνατότητα ενός νησιού” η υπόθεση παίζει με δύο αφηγητές: τον άνθρωπο Ντάνιελ και (μετά από πολλές γενιές) τον κλωνοποιημένο Νεάνθρωπο Ντάνιελ24. Το ύφος του Ουελμπέκ είναι αιχμηρό, καίριο, πολλές φορές δυναμίτης που κρατάει σε εγρήγορση τον αναγνώστη. Ο ήρωας είναι περφόρμερ (ηθοποιός, σόουμαν, σεναριογράφος) και σατιρίζει κοινωνικά θέματα, μεταξύ των οποίων και τους Μουσουλμάνους. Τον απασχολεί έντονα το σεξ και η φθορά που επιφέρουν τα γηρατειά, σαν άλλο Καβάφη. Το κείμενο διαβάζεται γοργά με εναλλαγές στους αφηγητές και στις οπτικές γωνίες, με εναλλαγές στα αφηγηματικά μέρη και στα στοχαστικά, με εναλλαγές ερεθιστικών σκηνών και μελλοντολογικών εικόνων, αλλά χωρίς σφιχτή πλοκή και ισορροπημένη οικονομία.
Από την άλλη, όλη η φιλοσοφία που στηρίζει το έργο, όπως και τα άλλα του Γάλλου συγγραφέα, είναι αντι-ανθρωπιστική. Κυριαρχεί έντονη αηθικότητα, που ενθρονίζει την απόλαυση και θέτει στην πρωτοκαθεδρία των ανθρώπινων φροντίδων τον ευδαιμονισμό. Θα μπορούσα να φέρω άπειρα παραδείγματα μιας ιδεολογίας της σήψης, όπως θα τη χαρακτήριζα, δείγμα της εποχής μας. Ενδεικτικά μόνο: νεοπλουτισμός (εύκολο χρήμα), πανσεξουαλισμός, κατεδάφιση κοινωνικών αξιών και άκρατος ατομικισμός, σεξισμός (“- Ξέρεις πώς λένε το λίπος γύρω από τον κόλπο; -Όχι -Γυναίκα”), καιροσκοπισμός, “ειλικρίνεια” στις διανθρώπινες σχέσεις (δηλ. ωμότητα και δεν με ενδιαφέρει για τις συνέπειες), γελοιοποίηση των προβλημάτων της ανθρωπότητας κ.λπ. Και μέσα σ’ όλα αυτά μια αίρεση/θρησκεία με ατομοκεντρική φιλοσοφία και τεχνολογική πρόοδο που θα “εξασφαλίσει” το μέλλον της ανθρωπότητας.
Δεν αμφιβάλλω ότι σε όλα αυτά εμπεριέχονται μεγάλες δόσεις ειρωνείας ως συμπτώματα της σύγχρονης κοινωνίας, αλλά αμφιβάλλω αν η ιδεολογία του βιβλίου είναι έξω από αυτά. Ο Μ. Μιχαηλίδης γράφει για το έργο:
Για μία ακόμη φορά, λοιπόν, ο Ουελμπέκ υποδύεται τον γνωστό του ρόλο: παριστάνει τον ταύρο σε υαλοπωλείο. Παραμένει ρηχός ατακαδόρος, ανεξέλεγκτος αντιδραστικός, φτηνός συνθηματολόγος και προβλέψιμος προβοκάτορας. Για ΄κείνον ο Μπρετόν έπασχε από «σχετική εγκεφαλική μαλάκυνση», ο Τζόις ήταν «παράφρων Ιρλανδός» και ο Ναμπόκοφ «ψευτοποιητής με ύφος σαν αποτυχημένη σφολιάτα». Γενικότερα, ο Ουελμπέκ απεχθάνεται ό,τι δοξολογήθηκε από τη Γαλλία: τον υπαρξισμό, το σινεμά, την ψυχανάλυση, τη σεξουαλική απελευθέρωση, τους αριστερούς διανοούμενους, τα οικονομικά θέσφατα της Δεξιάς....” (Τα Νέα, 12.5.2007).
Και ο D. Horspool στους Times (30.10.2005) αναφέρει:
But in its presentation of a world-view, too, this novel suffers from overstretch. The view of humanity that emerges reduces to a crude version of evolutionary psychology, in which the influence of genetic preservation on human behaviour is paramount. In order to prove his point, Houellebecq is forced to exaggerate the vapidity of youth, the trials of family life, the horrors of old age so that they seem unrepresentative rather than honest”.

Όλοι αναγνωρίζουν την προκλητική φωνή του, αλλά και οι περισσότεροι ασχολούνται με τη λογοτεχνία του. Τελικά, πέρα από ηθικοδιδακτισμούς, τι είδους λογοτεχνία παράγεται σήμερα και πόσο συντείνει αυτή στην ανθρώπινη πορεία;

Πατριάρχης Φώτιος
26.5.2007

14 comments:

Pellegrina said...

Αν ένα βιβλίο έχει ΟΛΑ τα αισθητικά/μορφικά χαρίσματα που λέτε και ακόμα παραπάνω (ας πούμε, εκεί που λέτε "χωρίς" σφιχτή πλοκή και οικονομία, εμείς να βάλουμε ΜΕ), αλλά το περιεχόμενό του είναι το εντελώς αντίθετο (υπεράσπιση της ηθικής, της κοινωνικής συνοχής, της αγάπης και των αξιών)θα έχει την ίδια επιτυχία και θα τύχει της ίδιας προσοχής από κριτικούς;

Πάπισσα Ιωάννα said...

Δεν πολυκατάλαβα το ερώτημα, Pellegrina.
Η φορμαλιστική εποχή μας δίνει μεγάλη σημασία στη μορφή και όχι (και) στο περιεχόμενο. Ένα βιβλίο καινοτομεί, όταν πρωτοπορεί αισθητικά, ασχέτως αν υπονομεύει τις ανθρωπιστικές αξίες.
(Το καλύτερο βέβαια θα ήταν μορφική και θεματική πρωτοπορία).
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

Το απαντήσατε πάντως.
Υπονοούσα, επίσης, ότι ίσως ανάμεσα σε δυο "ισοδύναμα" μορφικά βιβλία το τύπου Ουελμπέκ είναι πιο αβανταδόρικο. Προκαλεί και έλκει, τρέχα γύρευε γιατί (υπάρχουν γιατι, αλλά μεγάλη ιστορία)
Στο ερώτημα στο τέλος του μπλογκ θα πρόσθετα κι ένα ακόμα: Σε ποιους απευθύνεται (η λογοτεχνία αυτή) Γιατι εγώ πχ που είμαι απλός άνθρωπος και δεν συναναστρέφομαι "προχωρημένους" διανοούμενους, δεν ξέρω κανέναν που θα μπορούσα να του κάνω δώρο αυτό το βιβλίο. Όχι γιατί "ντρέπομαι", αλλά να του εκφράσω με αυτό τι; Κάποτε "συνομιλούσαμε" με τα βιβλία. (όχι απλώς γ ι α τα βιβλία). Πώς συνομιλείς και με ποιον, μέσω Ουελμπέκ; δεν έχω διαβάσει βέβαια το βιβλίο (είμαι και ιδιόρρυθμη αναγνώστρια, έχω τρομερή ικανότητα να βγάζω θετικά μηνύματα σχεδόν από παντού!), αλλά αυτό το λίπος γύρω από τον κόλπο μόνο γέλιο μου προκαλεί και μου "κάνει" ακριβώς αυτά που λέει ο κ.Μιχαηλίδης, δηλ. ατακαδόρος κλπ. Τι είναι αυτό; Τα χαζά αγοράκια λένε τέτοια μεταξύ τους εδώ και δεκαετίες. Δεν είναι τίποτα, σιγά το σεξισμό, για γέλια είναι. Πού να δείτε το λίπος τι κοτσανες λέει (και γράφει)Το φραστικό μίσος ανάμεσα στα φύλα, που ξεσπάθωσε με την "απελευθέρωση".
Φλυάρησα βραδιάτικα. Ήθελα να πω, δεν μου λένε τίποτα οι σκέτες αφηγηματικές αρετές. Και είναι πολλοί αυτοί που δεν τους λένε τίποτα. Αφορούν τους ειδικούς και μόνο. Τουλάχιστον, να κάτι καλό που προσφέρουν αυτά τα βιβλία: κάνουν τη χαμαλίδικη δουλειά (βρίσκουν αφηγηματικά κόλπα) για να πάρουν ιδέες άλλοι, αν μπουν στον κόπο να τους διαβάσουν!
Καληνύχτα (λέει το λίπος!!)

Kafeini said...

Νομίζω πως ένα κείμενο που δια-δηλώνει την πρωτοποριακή μορφή του, επιζητά μάλλον κριτικά ή άλλα εύσημα, κι όχι την επικοινωνία με τον αναγνώστη. Οταν διαβάζω μια καλή ιστορία, με αποροφά νου τε και σώματι - και μόνο αργότερα, αν χρειαστεί, θα συλλογιστώ την τεχνική δεξιότητα του συγγραφέα, ή τα αφηγηματικά του 'κόλπα'. Φιλικά, Κ.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Kafeini, ελπίζω ο γαλλικός μας καφές να ήταν του γούστου σου, παρά τη λίγη... καφεΐνη που διαθέτει.
Όντως ο μέσος αναγνώστης βλέπει το ύφασμα του κειμένου και απορροφιέται "νω τε και σώματι", χωρίς να ενδιαφέρεται για τους κόμπους και τα νήματα που το συνέθεσαν. Φυσικά χρειαζόμαστε μια στέρεη -ακόμα και πρωτοποριακή μορφή-, για να δηλώσουμε την πολυπλοκότητα του κόσμου, αλλά δεν πρέπει να μένουμε εκεί αδιαφορώντας αν στο θέμα προπαγανδίζεται μια ανθρωπιστική ή αντιανθρωπιστική προοπτική.
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

Καλησπέρα. Διαβάζω τον Ουελμπέκ.Σε πρώτη φάση δεν μου φαίνεται και τόσο προκλητικός (έχω διαβάσει το ένα τέταρτο)Μάλλον υπερβολικά ευκολοδιάβαστος όχι όμως με την έννοια της αναγνωστικής απόλαυσης, αλλά με την έννοια του "ρηχός". Έχει αρκετό δοκιμιακό λόγο αλλά τετριμμένο. Σαν άρθρα περιοδικών ευρείας κυκλοφορίας ή οργισμ΄νες ατάκες τηλεοπτικών παραθύρων τίποτα πρωτότυπο. Γενικά δεν υπάρχει επεξεργασία. Μπόλικο υλικό μαζεμένο για μια απλοϊκή αντιληψη περί του πόσο χάλια είναι οι άνθρωποι σήμερα (μια συγκεκριμένη τάξη στο δυτικό κόσμο) Δεν τον βρίσκω φασίστα κλπ,όμως (δεν ταυτίζεται με τον ήρωα Ντάνιελ1, χώρια που κι αυτός αυτοσαρκάζεται, γενικά μεσοβέζικο στυλ, άρα εμπορικό), ανθρωπιστική άποψη υπάρχει, αν και την προβλέπω ψιλοθρησκευτική, θα δούμε. Θα δω πού θα καταλήξει ο Ντάνιελ 24 (εκεί έιναι το κλειδί) Αφηγηματικά κόλπα αρκετά αλλά τίποτα που δεν το έχουμε ξαναδέι, σε ωραιότερα βιβλία. Οι τεράστιες πωλήσεις (σε συνδυασμό με τη Γαλλία ως προωθήτρια χώρα και το δυνατό μάρκετινγκ) μου φαίνονται λογικές. Θα σας ξαναγράψω όταν το τελειώσω

υγ: Ελπίζω να μη θεωρείται προκλητικός λόγω εκφράσεων τύπου "η πιξελίζουσα εικόνα του μουνιού της Μαρί 22) και "για τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν σκάω, εδώ δεν ξέρω καλά καλά τα δικαιώματα της ψωλής μου" Χρόνια πριν, τέτοιες ατάκες τις έχει αξιοποιήσει (λίαν ανθρωπιστικά και καθόλου μεσοβέζικα) ο ημέτερος Τζίμης Πανούσης!(και με λιγότερη ευστοχία, πλήθος ελλήνων συγγραφέων)
όσο για μουσουλμάνους, σεξισμό κλπ, θα επανέλθω (δριμύτερη!)

Anonymous said...

"με λιγότερη ή περισσότερη ευστοχία" ήθελα να πω

Πάπισσα Ιωάννα said...

Pellegrina,
πώς τα καταφέραμε και διαφωνούμε σε πολλά;
Υγιές σύμπτωμα υγιώς σκεπτόμενων ανθρώπων!
Εγώ βλέπω αφηγηματική άνεση, όχι πρόχειρη κατ' ανάγκη, αλλά αντιανθρωπιστική διάθεση με ειρωνεία απέναντι στις θρησκείες και στις σωτηρολογικές τους υποσχέσεις. Προκλητικός από την άλλη σε μια αηθικιστική κοινωνία που πλέον τα έχει συνηθίσει -εγώ προσπαθώ όχι.
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

Καλημέρα Πατριάρχη. Το πρώτο 1/3 το διάβασα όπως γράφω παραπάνω, το δεύτερο μου γέννησε ελπίδες, ότι "ανεβαίνει", ότι θα δει βαθύτερα το θέμα του (το κομμάτι με τη σχέση με την κοπέλα, τη συνάντηση με τη γυναίκα του κλπ) Μόλις αρχίσανε οι φλυαρίες με τη σέχτα και γενικά το τρίτο μέρος (η διάκριση δική μου)είπα μ...ες. Ναι, από άποψη περιεχομένου τίποτα δεν δίνει. Αλλά αν οι (συν) ευρωπαίοι στις ανεπτυγμένες χώρες ζουν κάπως έτσι(επιμονή στη νεότητα, το σεξ, κόλλημα με τις σέχτες, δέσιμο "αγάπης" με το σκύλο), ο Ου. παίρνει αυτό το πράγμα και κάνει ένα εντυπωσιακό βιβλίο με μεταμοντέρνα κόλπα που γοητεύουν αφηγηματικά. Παίρνει τη φτωχή (συναισθηματικά)ζωή του μέσου Ευρωπαίου και την κάνει καλογραμμένο, πλούσιο (πολλά στοιχεία, πολλές γνώσεις) και εντυπωσιακό μυθιστόρημα. Βάλε και το προμοτάρισμά του ως προκλητικού (ουδόλως τον βρίσκω), φυσικό οι πωλήσεις. Είναι καλός, πολύ καλός σ' αυτό που φτιάχνει. Θα έλεγα ότι αν αυτός ο τρόπος ζωής γενικευθεί (και ίσως έχουμε και στην Ελλάδα τα πρώτα δείγματα) μπορεί να γίνει και κλασικός της εποχής.
Πάντως, ουδεμία λύση δίνει. Το φινάλε μου "έκανε" έναν πιο "κουλτουριάρη" Κοέλιο. Αυτό το "γνώρισα τον πόνο, άρα γνώρισα την αγάπη"...Θα τον παραδεχόμουν αν αποδείκνυε τη σέχτα απόλυτη πατάτα, αλλά τελικά η αναπαραγωγή ("αθανασία") με το DNA γίνεται! Τουτέστιν..τι;
Λίγο πιο σοβαρά, νομίζω ότι στο βάθος του υπάρχει μια θρησκευτικότητα (καθολική;) που απλώς έχει ανατραπεί από την επιστήμη. Ο δυτικός άνθρωπος σοκάρεται, παρά τον επιφανειακό ορθολογισμό του, από το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι "μια μηχανή και τίποτε άλλο" και ότι οι σχέσεις "καθορίζονται ντετερμινιστικά". Δεν ξέρω εσείς, αλλά εγώ ουδόλως σοκάρομαι. Τίποτα δεν αλλάζει αυτό στις σχέσεις και την ηθική μας, όπως δεν θα άλλαζε και το αντίθευτο (που μου είναι αδιάφορο) περί θεού, αθανασίας κλπ. Με άλλα λόγια, ο Ουελμπέκ στηρίζεται σε κατώτερα ένστικτα φόβου θανάτου κλπ. Άρα ναι, δεν είναι ανθρωπιστής.
Γι αυτό που λέτε στο τέλος: Προσωπικά δεν προσπαθώ καθόλου (να μείνω έξω). ΕΙΜΑΙ τόσο έξω, που αυτά μου προκαλούν γέλιο. Και την ψυχραιμία να διαβάζω τέτοια βιβλία ακόμα και ανάποδα: όχι, δεν είναι φασίστας (όντως δεν είναι, μην τρελαθούμε τώρα), σου δείχνει όμως, αν μπορείς να το διαβάσεις έτσι, πώς γίνεται ένας φασίστας. Γιατί, τι άλλο είναι, χαρακτηρολογικά, όλοι αυτοί οι ήρωές του;
(πληροφοριακά, είμαι ιδιαίτερα ζωόφιλη. Αλλά αυτό με το σκύλο είναι αρρώστια. Πολύ διαδεδομένη στην κυρίως Ευρώπη, άρα μπόλικοι αναγνώστες που επενδύουν όλο το συναισθηματισμό τους στα χοροπηδητά, την ουρά και το βλέμμα του συμπαθούς τετραπόδου)

Anonymous said...

@pellegrina αγαπητή μου, θυμηθήτε αυτό που θα σας πω: τα βιβλία είναι σαν τα σκόρδα. Οσο πιο πολύ τα βαράτε τόσο χάνουν τη μυρωδιά τους.

Πάπισσα Ιωάννα said...

ethos φίλε μου,
φαντάζομαι ότι, αν ισχύει αυτό που λες, ο συγγραφέας δεν πολυβασανίζει το βιβλίο που γράφει και ο αναγνώστης μετά το πέρας της ανάγνωσης το ξεχνάει μια και καλή.
Και για να αστειευτούμε λιγάκι, από τώρα και στο εξής μετονομάστηκαν πολλά μπλογκ σε Σκορδοκαφέ, Σκορδοφάγος, Σκορδοθήκη, Scordofilo, Σκόρδα και ξερό ψωμί...
Σοβαρεύομαι ξανά: κάθε βιβλίο γράφτηκε για να διαβαστεί και διαβάζεται για να συζητηθεί.
Πατριάρχης Φώτιος

Anonymous said...

Το σκόρδο αγαπητέ μου, φυσικά και το κόβουμε για να το γευτούμε. Αν το παρακόψεις όμως τη χάνει τη γεύση του.

Και δεν αναφέρομαι στις δικές σου κριτικές αλλά στης pellegrina που έχω την εντύπωση πως αφού το διαβάσει το βιβλίο, το στίβει και το απλώνει να στεγνώσει. Μα δεν γίνεται έτσι αγαπητή, άσε και λίγο ζουμάκι να κολυμπήσει ο μύθος.....

Οσο για τους συγγραφείς, κι αυτοί αν τόχουν παραταλαιπωρήσει, εξαντλημένο μας το παραδίδουν το κακόμοιρο. Με μαύρους κύκλους!

Pellegrina said...

Ethos, σας χαιρετώ. Έχετε μια τάση να μου θυμίζετε τις δουλειές του σπιτιού. Την άλλη φορά με είχατε στείλει για ψώνια, τώρα με βάζετε να στίβω και να απλώνω, καθώς και να τεμαχίζω σκόρδα! Ειλικρινά, θα χαρώ πολύ να σας κάνω το τραπέζι! Είμαι απλή νοικοκυρά, αλλά επαρκής. Σαφώς επαρκέστερη από ό,τι "κριτικός"!
Η ανάλυση του Ουελμπέκ ήταν ψυχαναγκαστική: ένιωθα άσχημα που είχα εμμέσως "κατηγορήσει" ένα βιβλίο (είχα αποδεχτεί την "κατηγορία") χωρίς να το έχω διαβάσει. Τα βιβλία για μένα είναι σαν τους ανθρώπους. Έχουν ηθική υπόσταση, είναι οντότητες με βάρος.
Δεν μπορέις να μιλάς ανέυθυνα γι αυτά. Μερικές φορές οι συγγραφείς δεν το βλέπουν έτσι, προτιμούν την ανέυθυνη φλυαρία ως διαφήμιση για το βιβλίο τους, παρά τη σιωπή. Αλλά μακροπρόθεσμα αυτό αφαιρέι από τη λογοτεχνία το βάρος της στη ζωή.
Πατριάρχη, "έστιψα" το μυαλό μου για να γράψω κάτι ουσιαστικό για την Αμαλία, αλλά δεν βρήκα. Προτίμησα να σωπάσω, ελπίζω άλλοι να βρουν.

Anonymous said...

Οχι pellegrina, την άλλη φορά - αν θυμάμαι καλά -κάποιος άλλος είχε φύγει για το σούπερ μάρκετ κι εγώ είχα ενδώσει σ ένα κακό λογοπαίγνιο ευχόμενος "καλά ψώνια" - με προκαλεί αυτή η ρημάδα η γλώσσα σε παιγχνίδια, το έχω πει πως είμαι υπέρ των παιγνίων.

Ολοι μας άλλωστε έχουμε κόψει ένα σκόρδο κι έχουμε απλώσει ένα ρούχο. Μην το παίρνεις προσωπικά.

Και τα βιβλία, θέλω να πω, αν τα παίρνουμε τόσο προσωπικά ....... τα βασανίζουμε!!!!