ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ και ΠΟΛΙΤΙΚΗ: πρώτα συμπεράσματα

         Όταν ανάρτησα, πριν από περίπου έναν μήνα, την πρόσκληση για συζήτηση επί του θέματος «Λογοτεχνία και Πολιτική», δεν φανταζόμουν ότι μέσα στον Σεπτέμβρη θα γινόμουν τόσο επίκαιρος, με την ύψιστη πολιτική πράξη που είναι οι εκλογές να σκάνε μπροστά στα πόδια-μας. Παρενθετικά, σημειώνω ότι οι εκλογές ορίζονται και θα πρέπει να γίνονται απαρέγκλιτα κάθε τέσσερα (4) χρόνια και να μην επινοούν οι πολιτικοί λόγους που να επισπεύδουν τις διαδικασίες. Όμως, όπως συνέβαινε και πριν από τη Χούντα, το πολιτικό κλίμα είναι τόσο ασταθές, που προσφεύγει στις κάλπες, σαν δημοκρατική αναγωγή στον λαό, αλλά στην ουσία ως λανθάνουσα μορφή ελιγμών. Ο Νόμος, έλεγε ο Αριστοτέλης, πρέπει να είναι πάνω από τον λαό και όχι ο λαός πάνω από τον Νόμο.

          Τώρα, λοιπόν, μετά από το δημοψήφισμα και την παραίτηση της κυβέρνησης, μετά από τη σύσταση νέου κόμματος, μέσα σε πυκνές πολιτικές εξελίξεις και μέσα στον ορυμαγδό των μέσων που θα μονοπωλήσουν πάλι (!) τη δημοκρατική ενημέρωση (!), μπορούμε να βρούμε στη λογοτεχνία τον κατάλληλο προβληματισμό, την πολιτική σκέψη και την ανάδειξη βασικών πολιτικών προβλημάτων;

          Ας ξεκινήσουμε με τη λίστα των βιβλίων και συγγραφέων που προτάθηκαν:

Άρθρουρ Καίσλερ, “Το μηδέν και το άπειρο”

Βασίλι Γκρόσμαν, "Ζωή και Πεπρωμένο"

Βικτόρ Σερζ, "Υπόθεση Τουλάγεφ"

Γενς Μπιέρνεμπο, “Οι Καρχαρίες”
Γιόσεφ Χέλερ, “Catch 22”

Ζαν Μισέλ Γκενασιά, “η λεσχη των αθεραπευτα αισιοδοξων”

Ίβο Άντρις "Το χρονικό του Τραβνίκ"

Ισμαήλ Κανταρέ

Κούρτζιο Μαλαπάρτε, “To δέρμα”

Λεονάρδο Παδούρα, "Ο άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά"

Μάνες Σπέρμπερ, "Καμένη Βάτος"

Μπρούνο Αρπάια, "Ο άγγελος της ιστορίας"

Ονόρε ντε Μπαλζάκ, “Η γεροντοκόρη”

Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο II

Περ Λάγκερβεστ, “Νάνος”
Τζων Απντάικ, “Ο τρομοκράτης"

Τζωρτζ Όργουελ, “Η φάρμα των ζώων"

Αθηνά Κακούρη, “Ξιφίρ φαλέρ”

Άλκη Ζέη, “Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα”
Ανδρέας Φραγκιάς, "Λοιμός"

Ανδρέας Φραγκιάς, “Η καγκελόπορτα”
Αλέξανδρος Κοτζιάς
Αλέξης Πάρνης, “Η Οδύσσεια των διδύμων”
Ανώνυμος, “Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι”
Άρης Αλεξάνδρου, “Το Κιβώτιο”
Ασημάκης Πανσέληνος, “Τότε που ζούσαμε”
Βασίλης Βασιλικός, “Ζ”
Βασίλης Βασιλικός, “Κ”
Βασίλης Γκουρογιάννης, “Κόκκινο στην πράσινη γραμμή”

Βασίλης Κολοβός, “Το καλοκαίρι τους προσπέρασε”
Γιάννης Μπεράτης, “Το πλατύ ποτάμι”

Γιώργης Γιατρομανωλάκης, “Το χρονικό του Δαρείου”
Γιώργος Λακόπουλος, "Έγκλημα στο Da Capo"
Γιώργος Λακόπουλος, "Ποιος σκότωσε τον πρωθυπουργό"

Γιώργος Μιχαηλίδης, “της επανάστασης, της μοναξιάς και της λαγνείας” (τριλογία)
Δήμητρα Νικολαϊδου, “Απόψε δεν έχουμε φίλους”

Δήμητρα Πέτρουλα, “Πού 'ναι η μάνα σου μωρή;”
Δημήτρης Φύσσας, “Η Νιλουφέρ στα χρόνια της κρίσης”

Δημήτρης Φύσσας, “Πλατεία Λένιν, Πρώην Συντάγματος”
Διδώ Σωτηρίου, "Εντολή"

Διδώ Σωτηρίου, "Ηλέκτρα"

Θανάσης Βαλτινός “Η κάθοδος των 9”

Ιάκωβος Πιτσιπιός, “Ο πίθηκος Ξουθ”

Λευτέρης Μαυρόπουλος, “Το άλλο μισό μου πορτοκάλι”
Μάριος Χάκκας, “Μπιντές και άλλες ιστορίες”

Μάρω Δούκα, “Η αρχαία σκουριά”
Μενέλαος Λουντέμης, “Οδός αβύσσου αριθμός 0”

Μιχάλης Λιαρούτσος, “τελειώνοντας ο Δεκέμβρης, το '48 χωρίς φεγγάρι”

Μιχάλης Μοδινός, “Επιστροφή”
Νίκος Γκατζογιάννης, “Ελένη”
Νίκος Θέμελης
Νίκος Καζαντζάκης, “Οι αδερφοφάδες”
Νίκος Κυτόπουλος, “Ο ανήφορος”
Νίκος Μάντης, “Άγρια Ακρόπολη”

Πέτρος Μάρκαρης
Σπύρος Πλασκοβίτης, “Το φράγμα”
Στρατής Τσίρκας, “Ακυβέρνητες Πολιτείες”
Φίλιππος Δρακονταειδής, “Χρόνια προϋπηρεσίας”
Χρήστος Χωμενίδης, “Το σπίτι και το κελί”
Χρόνης Μίσσιος, “Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς”

Πρώτα συμπεράσματα:

1.       Πολιτική λογοτεχνία μέσα στην κοινωνική λογοτεχνία; Φυσικά, αν και αυτά τα δύο δεν ταυτίζονται, γιατί ειδάλλως κάθε λογοτεχνικό έργο θα είναι και πολιτικό. Πολλά από τα βιβλία που προτάθηκαν είναι κοινωνικά, θίγουν θέματα όπως η οικονομική κρίση, η ανεργία, οι σχέσεις των ανθρώπων, το κοινωνικό συμφέρον, η δικαιοσύνη, οι ποικίλες ανακατατάξεις, η ρευστότητα του τοπίου κ.ο.κ. και ανατέμνουν το κοινωνικό γίγνεσθαι. Δεν είναι όμως, τουλάχιστον με τη στενότερη έννοια, πολιτικά, αφού δεν αγγίζουν το θέμα της εξουσίας και της πολιτικής πράξης.

2.       Αστυνομική λογοτεχνία. Τα περισσότερα πλέον τέτοια έργα έχουν κοινωνική προοπτική και πολλά μιλάνε και για τη διαφθορά της εξουσίας, τη διαπλοκή μεγαλοπαραγόντων, την τρομοκρατία, την αντίσταση στην εξουσία κ.ο.κ. Έτσι, η σύγχρονη αστυνομική λογοτεχνία ξαναβάζει την πολιτική στην καθημερινότητά-μας, συνδέοντάς την με το έγκλημα, τα υπολανθάνοντα αίτια της σήψης, τους άδηλους παράγοντες που οδηγούν στην κορυφή του παγόβουνου.

3.       Συχνά το πολιτικό αναζητείται όχι στο σήμερα, αλλά στο χθες και γι’ αυτό πολλά τέτοια κείμενα έχουν να κάνουν με την ιστορία και τα εθνικά ή διεθνικά προβλήματα. Το ιστορικό, αφού δεν αναφέρεται σε πράξεις και σκέψεις του καθημερινού ανθρώπου, σχετίζεται κατά βάση με μεγάλες αφηγήσεις, με πολιτικά πρόσωπα και κυβερνήσεις, με εθνικά θέματα. Επομένως, η λογοτεχνία που αναφέρεται στο παρελθόν συνήθως είναι και πολιτική, κρίνει το τότε για να μάθουμε τώρα, βρίσκει παραλληλισμούς, εντοπίζει παθογένειες…

4.       Συνέχεια του προηγούμενου: η ιστορία εστιάζει συχνά στον διχασμό που ταλάνισε και ταλανίζει τη χώρα, στην αντιπαράθεση δεξιών και αριστερών, με κορύφωση στα γεγονότα του Εμφυλίου. Έτσι, πολλά μυθιστορήματα, αν εξαιρέσει κανείς την “Ορθοκωστά”, γράφονται από την αριστερή σκοπιά και προσπαθούν να δείξουν την ιστορική αδικία, τα γεγονότα του Εμφυλίου και τις ιδεολογικές διαφορές, το βουνό ή την εξορία ή τη φυγή στις χώρες του παραπετάσματος, τις διώξεις των κομουνιστών, το μετεμφυλιακό κλίμα και την αυταρχικότητα του συστήματος ενάντια στους Άλλους κ.ο.κ.

5.       Αντίστοιχα, το πολιτικό, όταν ανοίγεται πίσω στο παρελθόν, συχνά εμφανίζεται ως διεθνές, μέσα στο πλαίσιο των διακρατικών σχέσεων, της διπλωματίας και εξωτερικής πολιτικής. Οι πόλεμοι λ.χ. και οι συνθήκες, οι συμμαχίες και οι σχέσεις των κυβερνήσεων στην παγκόσμια σκακιέρα, όχι μόνο βάσει ιδεολογιών, αλλά και με βάση τα συμφέροντα χωρών, δυνάμεων, σχηματισμών είναι πολιτικά θέματα, που μπλέκονται με την ιστορία και ξαναγράφονται μέσω της λογοτεχνίας. Πάμπολλα έργα στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία αναφέρονται στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, καθώς αυτός διέλυσε τις βεβαιότητες των πολιτών και τις φρούδες αυτοκρατορικές βλέψεις των κυβερνήσεων.

6.       Συνεπώς, η πολιτική στη λογοτεχνία συχνά ιστορικοποιείται, επικεντρώνεται στο συγκεκριμένο και χάνει το ευρύτερο. Φυσικά, υπάρχουν και κείμενα, που λειτουργούν ως πολιτικές αλληγορίες, οι οποίες δεν μιλάνε (μόνο) για το ιστορικό, αλλά το κάνουν διαχρονικό και το ανάγουν στη σφαίρα του πανανθρώπινου. Λ.χ. η “Άγρια Ακρόπολη” του Νίκου Μάντη αναφέρεται στο μέλλον και μιλάει για την απόλυτη-απολυταρχική σχέση μέσα στην κοινωνική ιεραρχία και τη δυσκολία του απλού πολίτη να ξεφύγει από την προκαθορισμένη τοποθέτησή-του. Ακόμα πιο γνωστός είναι ο “Λοιμός” του Αντρέα Φραγκιά, που, παρόλο που έχει ιστορική βάση: τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, γράφεται και διαβάζεται ως η ευρύτερη, διαχρονική και πανανθρώπινη παράνοια της φυλάκισης και της συμμόρφωσης σε αβάσιμες ιδέες και πρακτικές. Εδώ βεβαίως ανήκει η “Φάρμα των ζώων”, όπου η επανάσταση και η μετέπειτα πολιτική κατάσταση δεν είναι ποτέ ρόδινη και συχνά γίνεται μια νέα δικτατορία.

[Οι εικόνες που συνοδεύουν την ανάρτηση αντλήθηκαν από: www.fnews.gr,  teamworkedessa.blogspot.com, perierga.gr, www.boston.com και www.hri.org]

Καλό μήνα,

καλό φθινόπωρο

και καλή ψήφο!

Πατριάρχης Φώτιος