“Η κρύπτη των καπουτσίνων” του Joseph Roth

Πρέπει στους θεωρούμενους μεγάλους συγγραφείς να δίνεις μια δεύτερη ευκαιρία. Να τους αφήσεις να σου ξαναμιλήσουν ώστε να διαμορφώσεις πιο σταθερή γνώμη και να εντάξεις τον λογοτέχνη στον χάρτη. Μετά τον “Ιώβ. Η ιστορία ενός απλού ανθρώπου”, που, μολονότι δείχνει συγγραφική τέχνη, μου είχε περάσει ένα ασφυκτικό κλίμα, το οποίο με απωθούσε, τώρα επανέρχομαι στον Ροτ με ένα, ομολογουμένως, καλύτερο έργο.

Cappuccino με σαντιγί: Joseph Roth “Die Kappuzinergruft” 1938 “Η κρύπτη των καπουτσίνων” μετ. Μ. Αγγελίδου εκδόσεις Άγρα 2014

          Σε αντίθεση με τον “Ιώβ. Η ιστορία ενός απλού ανθρώπου” (2013), το οποίο ήταν βαρύ, εν μέρει καταθλιπτικό και μελαγχολικό, “Η κρύπτη των καπουτσίνων” ξεκινά σαν ένα βιεννέζικο βαλς· σχετικά χαλαρό, ανάλαφρο, βγαλμένο από τον ανέμελο τρόπο ζωής των αριστοκρατών της πρωτεύουσας Βιέννης, που ζει το 1914, λίγο πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, με μια διάθεση ελίτ (και στερεοτυπικού) καθωσπρεπισμού (μακριά από αδύναμους έρωτες, αγάπες στη μητέρα και θρησκευτικά πιστεύω), κοινωνικά αποδεκτού ευδαιμονισμού και διαρκούς διασκέδασης.

       Σ’ αυτό το κλίμα ζει ο αφηγητής Φραγκίσκος Φερδινάνδος (ή Σέρβους), εύπορος, αριστοκρατικός, νέος, περιπετειώδης, ελεύθερος, με γνωριμίες και με γενναιόδωρη διάθεση. Το καλοκαίρι της χρονιάς αυτής, της τελευταίας χρονιάς της ισχυρής Αυστροουγγαρίας, παραθερίζει σε ένα μικρό χωριό, ονόματι Ζλότογκροντ, μαζί με τον καστανά Γιόζεφ Μπράνκο και τον Εβραίο αμαξά Μανές Ράιζινγκερ. Κι όταν ξεσπάει ο Πόλεμος, επιλέγει, αντί να καταταγεί με την αριστοκρατία της Βιέννης, να ενταχθεί στο 35^ο σύνταγμα της Γαλικίας μαζί με τους λαϊκούς φίλους-του. Αν ήταν μια νεανική εφήμερη σκέψη, τότε ο ήρωάς-μας ήταν ρηχός και ξέγνοιαστος όπως πάντα· αν όμως ήταν μια συνειδητή απεξάρτηση από τα “βουτυρόπαιδα” της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας, τότε ο Φραγκίσκος καταλάβαινε από τότε τη διαφθορά των Αυστριακών που θα οδηγούσε στη φθορά της Αυτοκρατορίας. Αν τα σχόλιά-του για την τρυφηλή Βιέννη ήταν σκέψεις των είκοσι κάτι ετών-του, τότε εξ αρχής ο πρωταγωνιστής ήταν πιο συνειδητοποιημένος απ’ ό,τι φαινόταν. Αν όμως τα σχόλιά-του είναι εκ των υστέρων σκέψεις της ώριμης ηλικίας του αφηγητή, τότε η ζωή τον ωρίμασε the hard way, που λένε και οι Αμερικάνοι.

          Η κρύπτη των καπουτσίνων έχει μέσα-της το νεκρό σώμα του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ κι ανάλογα “Η κρύπτη των καπουτσίνων” ενταφιάζει την Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία και την αριστοκρατική-της τάξη. Ενώ δεν αναφέρεται σχεδόν καθόλου σε μάχες και πολεμικές ιαχές, το έργο του Ροτ ανήκει σ’ αυτό το είδος της λογοτεχνίας το οποίο έχει ως κέντρο-του τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο οποίος διέλυσε κυριολεκτικά την έως τότε ευρωπαϊκή τάξη πραγμάτων. Έτσι, ο αριστοκράτης πρωταγωνιστής “Σέρβους”, επιστρέφοντας από τον πόλεμο τέσσερα χρόνια μετά, συναντά ένα άλλο τοπίο: η Αυστροουγγαρία είναι διαλυμένη, το πλούσιο σπίτι-του να διατηρεί μόνο την επίπλαστη και κούφια αρχοντιά-του, η αριστοκρατία να έχει καταρρεύσει και να έχει αναδειχθεί μια νέα αστική τάξη, η γυναίκα-του να έχει κόψει τα μαλλιά-της, να είναι λεσβία και να διατηρεί κατάστημα με είδη εφαρμοσμένης τέχνης, τα οποία και εμπορεύεται…

          Το βιβλίο αφορά στο πριν και το μετά του πολέμου· αφορά στην πτώση μιας αυτοκρατορίας· αποτελεί το requiem του 19^ου αιώνα και τη σκληρή επανέναρξη μιας νέας εποχής, λιγότερο ανέμελης, λιγότερο ελαφριάς, βγαλμένης από τη σκόνη μιας εκκωφαντικής κατάρρευσης. Κι ο αναγνώστης βλέπει την αλλαγή με την επιστροφή του ήρωα σε έναν κόσμο τον οποίο δεν αναγνωρίζει και ο οποίος δεν τον αναγνωρίζει. Η μελαγχολία, η απογοήτευση, η μουντάδα έρχεται σαν βαριά συννεφιά να επισκιάσει όλο το προηγούμενο μεγαλείο, αλλά και να θάψει τον ρομαντισμό, την αφελή αισιοδοξία, τον παρωχημένο ιδεαλισμό, που πρυτάνευαν μέχρι το 1914. Το αρχοντικό σπίτι μετατρέπεται σε πανσιόν και ο κόσμος αλλάζει με ραγδαίο, βάναυσο, απόλυτο τρόπο και περνά σε μια πιο προσγειωμένη, ρεαλιστική και στεγνή από μεγαλείο φάση.

          Συνδέουν το βιβλίο με το “Εμβατήριο του Ραντέτσκυ”· ενώ εκεί τα πράγματα είναι επικά, εδώ είναι ελεγειακά. Κι έτσι μένει μια ωχρή, σαν αποκαΐδια από σβησμένη φωτιά, κάπνα να θυμίζει τι υπήρχε προηγουμένως…

[Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο In2life στις 8/9/2015. Εδώ αναδημοσιεύεται με εικόνα κορυφής τον πίνακα του Josef Engelhart "Η Βιέννη το 1918", ενώ οι υπόλοιπες εικόνες αντλήθηκαν από: derstandard.at, www.bbc.co.uk και kultur-online.net]

          Πατριάρχης Φώτιος