Sunday, March 01, 2015

ΝΟΜΠΕΛ λογοτεχνίας 1947: André Gide

“Οι κιβδηλοποιοί”

Όταν ο κόσμος δεν είναι τόσο απλός και διαφανής όσο φαίνεται, πρέπει και η λογοτεχνία να αλλάξει τα πρίσματα με τα οποία τον παρουσιάζει. Οφείλει δηλαδή να σπάσει τη συμπαγή-του εικόνα και να την επανασυνδέσει με άλλο τρόπο.
 

Στρατσατέλα:
André Gide
“Les faux-monnayeurs”
1925
“Οι κιβδηλοποιοί”
μετφ. Α. Παππάς
εκδόσεις Πόλις
2014

 
          Υπάρχει συχνά μια μεγάλη απόσταση, ένα χάσμα μεταξύ της αναγνωστικής συγχρονικής απόλαυσης και της ιστορικής αξίας ενός έργου. Τι εννοώ; Εννοώ πως ένα μυθιστόρημα μπορεί να αποτέλεσε σταθμό για την εποχή-του, να ανέτρεψε καθιερωμένες αντιλήψεις, να εισήγαγε καινοτόμες αφηγηματικές μεθόδους, αλλά να διαβάζεται σε μεταγενέστερες εποχές με μειωμένο ενδιαφέρον και με περιορισμένη αναγνωστική ένταση. Συμβαίνει κάτι τέτοιο με τους “Κιβδηλοποιούς”, ένα έργο που κλείνει φέτος 90 χρόνια ζωής;
          Το έργο ξεκινάει με μια ευφυή σκυταλοδρομία προσώπων που εξελίσσεται σε γαϊτανάκι οπτικών γωνιών. Ο νεαρός Μπερνάρ φεύγει από το σπίτι-του, επειδή μαθαίνει ότι είναι νόθος, πηγαίνει στο σπίτι του φίλου-του Ολιβιέ, του οποίου ο αδελφός Βενσάν έχει αφήσει έγκυο τη Λωρά, η οποία παντρεύεται τον Φελίξ Ντουβιέ και είναι φίλη του Εντουάρ. Εδώ σταματάμε γιατί ο Εντουάρ είναι συγγραφέας, ανταγωνιστής με τον μεγάλο Ρομπέρ ντε Πασαβάν, άνθρωπος που παρατηρεί τους άλλους, κρατάει ημερολόγιο και θα ήθελε να γράψει ένα έργο με τίτλο “Οι κιβδηλοποιοί”.
Από εκεί και πέρα ένας ιστός από πρόσωπα, σχέσεις, συναντήσεις, διαλόγους δημιουργεί έναν λαβύρινθο διασυνδέσεων, που μερικές φορές θέλεις έναν χάρτη ή έναν μίτο για να μη χαθείς. Το έργο διακρίνεται από θεατρική πολυφωνία, η οποία στηρίζεται στο γεγονός ότι κάθε χαρακτήρας ξέρει ένα ποσοστό της αλήθειας και βλέπει με την υποκειμενική αντίληψή-του, που άλλοτε είναι ακριβής κι άλλοτε όχι. Και μέσα στο θεατρικό πολύπτυχο παρεμβάλλεται το ημερολόγιο του Εντουάρ, που εγκαθιδρύει την τεχνική της αβύσσου στην καρδιά των μοντερνιστικών πειραμάτων και νεωτερισμών.
Ο Ζιντ στην προσπάθειά-του να ξεπεράσει τον προηγούμενο, πανταχού παρόντα και ασφυκτικό, ρεαλισμό, συμμαχεί με τον παππού-του ρομαντισμό (σε μικρές δόσεις, ειδικά όταν σκηνοθετούνται οι διαπροσωπικές σχέσεις), αλλά φυσικά ακολουθεί τον μοντερνιστικό δρόμο της πολυπρισματικής αφήγησης και της θόλωσης της φωτογραφικής απεικόνισης της πραγματικότητας. Κι επιπλέον γράφει ένα αυτοαναφορικό κείμενο, ένα έργο που σχολιάζει τον εαυτό-του και τη λογοτεχνία, είναι ταυτόχρονα μυθοπλασία και σχόλιο στη μυθοπλασία. Οι παρατηρήσεις των χαρακτήρων για τη φύση της λογοτεχνίας αίρουν τα στεγανά μεταξύ μύθου και πραγματικότητας, αφού τα πρόσωπα είναι πλαστά αλλά μιλάνε σαν να είναι έξω από το μυθιστόρημα και το σχολιάζουν.
Συχνά ο αναγνώστης νιώθει ότι το έργο τον ξεπερνά· νιώθει ότι το βάρος της πολυπλοκότητας και η ευρύτητα των διαπροσωπικών σχέσεων, που αφηγηματικά προβάλλονται σαν ένα πυκνό δίχτυ, είναι πάνω από τις αντοχές της ανάγνωσης. Γι’ αυτό τέτοια έργα δεν γίνονται εύκολα αποδεκτά και δεν αφήνουν την ελαφρά ανάγνωση να τα αλώσει.  

[Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο In2life στις 3/2/2015 και εδώ πλαισιώνεται με εικόνες που αντλήθηκαν από: www.etsy.com, freeread.com.au, www.pinterest.com, www.magnoliabox.com & culture.luxembourg.public.lu]
Με το καλό κι η άνοιξη
Πατριάρχης Φώτιος

19 comments:

Rosa Mund said...

Ωραία τα λέτε, Φώτιε. Τυχερός που διαβάσατε τη νέα μετάφραση. Λίγο πριν ξαναεκδοθεί το βιβλίο, βιάστηκα να το αγοράσω στις αρχαίες εκδόσεις "Κ.Μ" σε μετάφραση του Άρη Δικταίου.

Το διάβασα για πρώτη φορά (δανεικό) γητεμένη από όσα πραγματευόταν, τότε που είχα πέσει με τα μούτρα στους Γάλλους. Δεν ήμουν και πολύ σίγουρη τι έπαιζε. Το ένστικτό μου όμως με ειδοποιούσε ότι διαβάζω κάτι πολύ σπουδαίο.

Η διακαής επιθυμία μου να το ξαναδιαβάσω πραγματοποιήθηκε λοιπόν πρόσφατα και δεν μετάνιωσα καθόλου. Η μόνη μου απογοήτευση είναι ότι έχω στην κατοχή μου πια ένα βιβλίο που κοντεύει να γίνει φύλλο και φτερό. Δε σώζεται με τίποτα.

Μια (πάρα πολύ) ενδιαφέρουσα παρουσίαση είναι κι αυτή:
http://www.oanagnostis.gr/i-kivdilopii/

Πάπισσα Ιωάννα said...

Χάρη στην "Πόλι"
έχω αυτή την έκδοση με τα συμπαρομαρτούντα-της
και με μια καλή μετάφραση.
Rosa Mund,
κι εγώ ένιωσα όπως εσύ:
μικρός μπροστά σε κάτι μεγάλο
που όμως δεν μπορούσα να το συλλάβω και να το απολαύσω σε όλο-του το εύρος.
Παρ' όλ' αυτά, αισθανόμουν πόσο μεγάλο έργο είναι,
πόσα πολλά πετυχαίνει τραβώντας και τον αναγνώστη προς τα πάνω.

Καλό ηλιόλουστο Μάρτιο
Π.Φ.

Ρόζα said...

Φαροφύλακα, καλό μήνα :)
Ώρες ώρες γράφεις πολύ επιστημονικά
και δεν καταλαβαίνω τίποτα.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Καλό μήνα.
Την "τεχνική της αβύσσου"
την έμαθα από την εισαγωγή της Σαμουήλ,
που προηγείται του κειμένου.
Αν καταλαβαίνω καλά,
είναι όταν ένα μυθιστόρημα βρίσκεται μέσα στο μυθιστόρημα,
σε μια συνεχή ένθεση.
Έπρεπε να το εξηγήσω μέσα στο ποστ)
Π.Φ.

Ρόζα said...

Δομή της αβύσσου: η διαρκής επανάληψη εγκιβωτισμών.
Αυτό, φαροφύλακα, το βρήκα και από μόνη μου.
Το άλλο θέλω να μου εξηγήσεις:
"Οι παρατηρήσεις των χαρακτήρων για τη φύση της λογοτεχνίας αίρουν τα στεγανά μεταξύ μύθου και πραγματικότητας, αφού τα πρόσωπα είναι πλαστά αλλά μιλάνε σαν να είναι έξω από το μυθιστόρημα και το σχολιάζουν".

Πάπισσα Ιωάννα said...

Φαντάσου, Roza,
να βλέπεις μια θεατρική παράσταση,
μέσα στην οποία μια ομάδα ηθοποιών ετοιμάζουν μια παράσταση
και στις πρόβες σχολιάζουν όσα παίζουν.
Αυτός ο εγκιβωτισμός σπάει τα όρια μεταξύ θεάτρου και πραγματικότητας,
αφού όσα γίνονται στη σκηνή
είναι πραγματικότητα και παράσταση μαζί.
Το ίδιο αναλογικά γίνεται και στους "Κιβδηλοποιούς",
όπου τα πλαστά πρόσωπα του μυθιστορήματος
είναι συνάμα "πραγματικά" σε σχέση με το μυθιστόρημα
που γράφει ο Εντουάρ.
Π.Φ.

Ρόζα said...

Και Maria Pentagiotissa να με πεις, το ίδιο μου κάνει.
Farofylaka.

Βιβή Γ. said...

Ωραία συζήτηση.Γιατί την εγκαταλείψατε;

Πάπισσα Ιωάννα said...

Ρόζα,
ευφυής απάντηση με το farofylakas.
Θα σε γράφω πάντα με ελληνικούς χαρακτήρες.
Καλημέρα.
Π.Φ.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Βιβή,
δώσε τροφή στη συζήτηση.

Ειδικά αυτές οι τεχνικές του Ζιντ
έκαναν πρωτοπόρο το έργο.
Δεν ξέρω όμως αν άφησαν
και το περιεχόμενο του βιβλίου
στην ίδια στάθμη με την αφηγηματικότητά-του.
Καλημέρα
Π.Φ.

Ρόζα said...

Εγώ θα σε γράφω γενικώς... όπως αυτοπροσδιορίζεσαι.
Εξακολουθώ να μην σε καταλαβαίνω. Στη σκηνή και στις σελίδες η μόνη πραγματικότητα είναι αυτή της μίμησης της πραγματικότητας. Για ποια άρση μιλάς;

Πάπισσα Ιωάννα said...

Ναι, αλλά ένα μυθιστόρημα μέσα στο μυθιστόρημα είναι μίμηση της μίμησης.
Ο ήρωας του Α μυθιστορήματος είναι συμβατικά πραγματικός,
ενώ ο ήρωας του Β μυθιστορήματος είναι για μας πλαστός.
Π.Φ.

Ρόζα said...

Δεν έχει αλλά. Είναι τελείως άσχετο.
Ούτε στεγανά αίρονται ούτε όρια σπάνε.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Ρόζα,
σε ένα κείμενο λογοτεχνίας
που ορίζεται από τα όρια των σελίδων-του,
τα στεγανά αίρονται ως προς την αίσθηση της πραγματικότητας και μόνο.
Επομένως, εφόσον υπάρχει η σύμβαση συγγραφέα - αναγνώστη
ότι όσα διαβάζονται είναι μια "πραγματική" ιστορία
(σαν μια ταινία την οποία παρακολουθούμε με την αίσθηση
ότι είναι πραγματικά όσα γίνονται και γι' αυτό μετέχουμε συναισθηματικά σ' αυτά),
το πρώτο επίπεδο των "Κιβδηλοποιών" είναι
η ενδοκειμενική πραγματικότητα.
Εκεί όμως εμφανίζεται ένα δεύτερο επίπεδο (το εγκιβωτισμένο μυθιστόρημα),
το οποίο για μας είναι "μυθοπλαστικό",
ενώ για τους ήρωες του έργου είναι μια "ενδοκειμενική πραγματικότητα".
Οι συγγραφείς που έκαναν και κάνουν τέτοια κόλπα
υποδεικνύουν ότι αυτό που θεωρούμε πραγματικό είναι πλαστό,
όπως άλλοι εμβάλλουν το πραγματικό μέσα στη μυθοποιία, υπονομεύοντας την πραγματική-του υπόσταση.
Με διάφορους τρόπους τα στεγανά αίρονται στην αντίληψή-μας
και έτσι αμφιβάλλουμε για το πόσο ο γραπτός λόγος, ο διαμεσολαβημένος λόγος,
αποτυπώνει ή διαστρεβλώνει την εκτός γλώσσας πραγματικότητα.
Καλημέρα, Ρόζα.
Πατριάρχης Φώτιος

Ρόζα said...

Ωραία, αγάπη μου, φύγαμε απ' αυτό που λες στην ανάρτησή σου το οποίο δεν στέκει και το κλείσαμε.
Τα κόλπα που λες τα βρίσκω σκανδαλωδώς εύκολη τεχνική που όμως μου αρέσει τρελά. Εννοείται, βέβαια ότι η πλαστή πραγματικότητα αναπτύσσεται γύρω από τον πυρήνα μιας αλήθειας κι εκεί είναι που παίζει η άρση των ορίων.
Τι ζώδιο είσαι;

Βιβή Γ. said...

Οι διάφοροι τρόποι,Πατριάρχη,πώς εξασφαλίζεται ότι είναι οι ενδεδειγμένοι επιστημονικά;Εμείς,που δεν είμαστε φιλόλογοι, για και με σημειωτικές αναλύσεις πορευόμαστε, είμαστε στην εποχή της δημοσιογραφίας των πολιτών εξάλλου.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Βιβή,
τι θα πει "ενδεδειγμένοι επιστημονικά"; Η τέχνη προηγείται των επιστημονικών αναλύσεων.
Όσο για μας που δεν είμαστε φιλόλογοι,
δεν πιάνω το νόημα,
επειδή, νομίζω, υπάρχει μια ασυνταξία στη φράση-σου.
Μπορείς να την επαναδιατυπώσεις;
Ευχαριστώ
Π.Φ.

Βιβή Γ. said...

Έλα ντε,τι θα πει επιστημονικά;Ο αναγνώστης δεν χρειάζεται άλλη ιδιότητα για να διαβάζει και μάλιστα να είναι και απαιτητικότατος στις επιλογές και στην κρίση του.Όμως αν εκφράζει δημόσια γνώμη,συχνά του επιτίθενται. Γιατί; Επειδή δεν είναι πχ φιλόλογος,άρα ειδικός επιστήμων.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Μα ποιοι, Βιβή, σου επιτίθενται
που είναι "ειδικοί", όπως το λες; Ποιοι κριτικοί
ή ποιοι συγγραφείς
ή ποιοι εκπρόσωποι των εκδ. οίκων
είναι οι ίδιοι φιλόλογοι;
Ποιοι;

(και ποιος είπε ότι μόνο αυτοί δικαιούνται να μιλάνε;)
Π.Φ.