Monday, March 04, 2013

“Η κλεμμένη περγαμηνή” του Φερνάντο Πεσσόα

Ο Πεσσόα είναι κοντά σ’ αυτό που ο Πατριάρχης Φώτιος επιχείρησε. Όχι φυσικά ότι μοιάζω σαν καλός λογοτέχνης σ’ αυτήν την συγγραφική κορυφή (δεν είμαι ούτε καλός, ούτε λογοτέχνης), αλλά μ’ αρέσει αυτή η πολυπροσωπία-του, τα περίφημα ετερώνυμά-του με τα οποία υπέγραφε τα έργα-του. Η ψευδωνυμία σε όλο-της το μεγαλείο. 


Cimbalinho:
Fernando Pessoa
O pergaminho roubado” O caso do quarto fechado Tale X / A morte de D. João”
Φερνάντο Πεσσόα
“Η κλεμμένη περγαμηνή”
μετ. Μ. Παπαδήμα
εκδόσεις Νεφέλη
2012 

            Ο Φερνάντο Πεσσόα αποδήμησε μόλις 47 χρονών το 1935, αλλά πρόλαβε να «κάνει όνομα», να μείνει στην πορτογαλική αλλά και στην παγκόσμια ιστορία της λογοτεχνίας με το πολυσχιδές έργο-του και τα εβδομήντα τόσα ετερώνυμά-του. Έζησε την ίδια εποχή με τον δικό-μας Καβάφη και θεωρείται ανάλογου διαμετρήματος, αν και επεκτάθηκε στη βραχεία ζωή-του σε πολλά είδη λόγου.
            Το παρόν βιβλιαράκι περιλαμβάνει τρεις ανολοκλήρωτες νουβέλες, οι οποίες, παρόλο που δεν έχουν δουλευτεί μέχρι εξομαλύνσεως των αβλεψιών και των κενών, φτάνουν αίσια μέχρι το τέλος και δεν αφήνουν κολοβή την υπόθεση. Είναι δοκιμές του Πεσσόα στην αστυνομική λογοτεχνία και θα περίμενα από τον ελληνικό εκδοτικό οίκο να περιλάβει ένα εισαγωγικό σημείωμα για να κατατοπιστούμε και να μην παραπέμπει σε άλλο έργο της σειράς.
            Η πρώτη νουβέλα αναφέρεται στην απώλεια μιας σπάνιας περγαμηνής από το σπίτι ενός πλούσιου συλλέκτη, αν και ήταν διπλά κλειδωμένη σε σεντούκι και ασφαλισμένη στο πιο απρόσιτο δωμάτιο της έπαυλης. Πώς λοιπόν κανείς μπήκε, μολονότι δεν παραβιάστηκε η πόρτα, πώς άνοιξε το επίσης μη παραβιασμένο σεντούκι και πώς βγήκε; Το αδιέξοδο λύνεται από τον δαιμόνιο γιατρό Κουαρέσμα, ο οποίος δεν μας πολυγεμίζει το μάτι αλλά διαθέτει ισχυρή συλλογιστική σκέψη που μπορεί με εις άτοπον απαγωγές και επαγωγικούς / παραγωγικούς συλλογισμούς να οδηγείται σε ασφαλή συμπεράσματα.
Ο Πεσσόα εκθειάζει μέσα στο έργο από τη μία τη μαιευτική μέθοδο του Σωκράτη, αφού ο Κουαρέσμα με κατάλληλες ερωτήσεις οδηγεί τον συλλέκτη να σκεφτεί και να ανακαλέσει στη μνήμη-του ξεχασμένες λεπτομέρειες που έχουν ωστόσο σημασία. Και παράλληλα, τη διαλεκτική μέθοδο του Πλάτωνα, σύμφωνα με την οποία κάθε θέση συνοδεύεται αδήριτα κι από μια αντίθεση, για να οδηγηθούν κι οι δυο μαζί στη σύνθεση.
Από την άλλη, ενθρονίζει τη θετικιστική σκέψη του 19ου αιώνα, όπως την είχαμε δει στον Πόε. Είχα γράψει για τα αστυνομικά έργα του Πόε: “Ο Πόε, παιδί της εποχής-του, πιστεύει στη δύναμη του νου και στις ατελείωτες δυνατότητες που έχει να μετατρέψει τα απλά αισθητηριακά ερεθίσματα σε συλλογισμούς, που θα εξηγήσουν τις δολοφονίες της Οδού Μοργκ (τύπος αφήγησης του κλειστού δωματίου: ποιος είναι ο δράστης σε ένα έγκλημα που διαπράχθηκε σε κλειστό δωμάτιο;), την εξαφάνιση της Μαρί Ροζέ και πού είναι το κλεμμένο γράμμα, το οποίο είναι φανερά τοποθετημένο σε πλήρη αντίθεση με την κρυψίνου αντίληψη της αστυνομίας.  Ο Πεσσόα, φανερά επηρεασμένος από αυτό το είδος αφήγησης και αστυνομικής πλοκής συνέχισε την πορεία του λογοκρατούμενου αστυνομικού έργου που στηρίζεται στον συλλογισμό και στην ορθολογική σκέψη.
Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και η δεύτερη νουβέλα που ανήκει στα έργα του κλειστού δωματίου. Ο χρυσοχόος Μπατίστα (ή Σιλβάρες) δολοφονείται μέσα σε ένα κλειδωμένο δωμάτιο, όπου το κλειδί είναι από μέσα, ενώ δεν υπάρχει άλλη πρόσβαση. Στην αρχή θεωρείται εύλογα αυτοκτονία, αλλά γρήγορα οι υποψίες απλώνονται και οι εικασίες ξεδιπλώνονται προς διάφορες κατευθύνσεις. Τέλος, η λύση –την οποία νομίζω κάπου έχω ξαναδεί- έρχεται να αναδείξει τον τρόπο με τον οποίο αποδεικνύεται ότι το προφανές δεν είναι πάντα και αντικειμενικά σωστό. Το τρίτο κείμενο αναφέρεται στη δολοφονία ενός Δον Ζουάν της εποχής μέσα στο κλειστό σπίτι-του. Τον ανακαλύπτει ο αστυνομικός της γειτονιάς μαζί με μια παρέα πέντε-έξι νέων που τυχαία περνούσαν από εκεί. Η διαδικασία έρευνας αφού αθωώνει τους υπόπτους ξαναγυρίζει σε έναν από αυτούς, ο οποίος ύστερα από ξεκάθαρα λογικούς συλλογισμούς αποδεικνύεται ένοχος με ιδιαίτερο κίνητρο.
Έχω την εντύπωση ότι πλέον τέτοιου είδους αστυνομικές πλοκές είναι παρωχημένες και φαίνονται να έρχονται απλώς από το χρονοντούλαπο άλλων εποχών. Κι αυτό επειδή ο σημερινός αναγνώστης, ο σημερινός άνθρωπος γενικότερα, δεν θεωρεί μαγεία τη στεγνή λογική κι ούτε ένα αίνιγμα αντιμετωπίζεται σαν μαθηματική εξίσωση. Ο Πεσσόα ενταγμένος στο πνεύμα του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα γράφει σύμφωνα με αυτό, αλλά σήμερα διαβάζεται ως προς τα αστυνομικά-του με το μειδίαμα ενός γρίφου και μόνο.
Πατριάρχης Φώτιος

18 comments:

Pellegrina said...

Έχω την εξής ιδιατερη ερώτηση: Πώς βρήκαν οι εκδότες τις "ανολοκλήρωτες νουβέλες"; Ο άνθρωπος πειραματιζόταν κι έκανε ασκήσεις πάνω σε δεδομένα καλούπια. Πώς ξέρουμε τι τελική μορφή θα έδινε,πώς θα δουλευε με τη δική του προσωπικότητα (εστω μια από τις 70!) το "τετριμμένο" που λες; Ποιοι ειναι αυτοί που παιρνουν τις ανολοκληρωτες νουβέλες και τις εμπορεύονται;

Πάπισσα Ιωάννα said...

Pellegrina,
είμαι απόλυτα συντονισμένος με το σκεπτικό-σου.
Κι εγώ απεχθάνομαι αυτή την τάση των συγγενών, των μελετητών, των δεν-ξέρω-κι-εγώ-τι που καπηλεύονται το όνομα του συγγραφέα και εκδίδουν από τα χειρόγραφά-του μέχρι τις σημειώσεις που είχε πάνω στο ψυγείο-του κι από τις επιστολές μέχρι τα δελτία προπό που βρέθηκαν γραμμένα στο συρτάρι-του.
Αν ήξερα ότι ήταν ανολοκλήρωτες οι νουβέλες του Πεσσόα, θα το σκεπτόμουν δέκα φορές για να τις πάρω.
Πατριάρχης Φώτιος

ΝΥΤ Review of Books said...

Θαυμάσιο ποστ!!

ΥΓ: Δεν έχω διαβάσει κανένα έργο του Πεσσόα, όμως μου άρεσε πολύ η παρουσίασή σου.

ναυτίλος said...

Με την ίδια λογική Φώτιε και Πελλεγκρίνα δε θα είχαμε σήμερα τα περισσότερα έργα του Κάφκα αλλά και πολλών άλλων όπως του Μούζιλ... ακόμα και του Σολωμού! Πιστεύω πως όταν μιλάμε για λογοτέχνες μεγάλης αξίας, όλα τα έργα τους είναι σημαντικά. Ας κρίνει το κοινό τους πόσο αξίζουν. Ο,τιδήποτε Πελλεγκρίνα μπορεί να δημοσιευτεί με την απαραίτητη διευκρίνιση ότι πρόκειται για κάτι ανολοκλήρωτο. Και ο Πύργος του Κάφκα είναι ανολοκλήρωτος, κι όμως θεωρείται πια ένα αριστούργημα! Ο Πεσσόα δημοσίευσε ελάχιστα όσο ζούσε και πιστεύω ότι λίγα έργα του βρέθηκαν σε τελική μορφή. Ακόμα και το περίφημο "Βιβλίο της ανησυχίας" του δεν είναι ολοκληρωμένο. Σύμφωνα λοιπόν με το σκεπτικό σας, δε θά έπρεπε να έχει δημοσιευτεί;

Πάπισσα Ιωάννα said...

NYTimes,
σ΄ευχαριστώ για τα καλά-σου λόγια.
Θύμισέ-μου τον τραπεζικό-σου λογαριασμό, για να σου αποδώσω την αμοιβή που σου υποσχέθηκα!!!
Πατριάρχης Φώτιος

Πάπισσα Ιωάννα said...

Ναυτίλε,
(σαν να μου φαίνεται ότι την έχουμε ξανακάνει αυτή τη συζήτηση).
Δεν θα είμαι απόλυτος! Αναγνωρίζω ότι υπάρχουν έργα που ανολοκλήρωτα αξίζουν όσα πολλά άλλα ολοκληρωμένα (τα παραδείγματα που φέρνεις είναι ενδεικτικά).
Από την άλλη, τα 154 ποιήματα του Καβάφη δεν έχουν καμία σχέση με τα απόκρυφα που βγήκαν στο φως ερήμην του ποιητή. Τα πρώτα είναι γαλαξίες φωτός μπροστά από τα άλλα.
Επομένως παραδείγματα υπάρχουν κι από τις δύο πλευρές.

Δέχομαι όμως τις επιφυλάξεις-σου. Αυτό που δεν δέχομαι είναι η καπηλεία των εκδεδωκότων (ανθρώπων) που δημοσιεύουν ό,τι βρεθεί από διάθεση αγιοποίησης και φετιχισμού. Γιατί πολύ απλά δεν ισχύει ότι "όταν μιλάμε για λογοτέχνες μεγάλης αξίας, όλα τα έργα τους είναι σημαντικά"! Δεν είναι όλα τα δημιουργήματά-τους ισάξια: μέσα στα εκατοντάδες ποιήματα του Ρίτσου υπάρχει πολλή σαβούρα, ανάμεσα στα κείμενα του Καζαντζάκη υπάρχουν πολλά δεύτερα, μεταξύ των έργων πολλών συγγραφέων περιωπής βρίσκονται πολλά αδούλευτα ή κακογραμμένα.
Πατριάρχης Φώτιος

ναυτίλος said...

Και μένα κάτι μου θυμίζει η συζήτηση...
Αλλά επίτρεψέ να θεωρώ και τα υπόλοιπα ποιήματα του Καβάφη, πολύ σημαντικά (ιδιαίτερα γι' αυτούς που τους αρέσει ο Καβάφης). Μερικά μάλιστα και ισάξια (κάποια και καλύτερα για μένα πια)πολλών από τα 154.
Συνεπώς, όταν πρόκειται για σπουδαίους δημιουργούς, ας αφήσουμε το χρόνο και τους αναγνώστες να κρίνουν, κι όχι μόνον τους ειδικούς που έχουν την πρόσβαση στα "σεντούκια"...

Pellegrina said...

Αν δεν κανω λαθος,ο Καφκα ειχε ζητησει να καταστραφει η Μεταμορφωση.
Ακομα και σ αυτη την περιπτωση επιμενετε οτι καλώς εκδόθηκε;

Πάπισσα Ιωάννα said...

Ναυτίλε,
οι μέσοι όροι είναι αμείλικτοι.
Εγώ τρελαίνομαι για Καβάφη, τον θεωρώ τόσο κορυφαίο που τον έχω διαβάσει πολλές φορές. ΑΛΛΑ,
τα άλλα-του ποιήματα δείχνουν πόσο ο ίδιος είχε επίγνωση της κατωτερότητάς-τους.
Σε μέσο όρο (πλην ελαχίστων εξαιρέσων) -κι αυτό πλέον το έχει δείξει ο χρόνος- είναι υποδεέστερα.
Καλημέρα
Πατριάρχης Φώτιος

Πάπισσα Ιωάννα said...

Pellegrina,
όντως έτσι έγινε και μάλιστα ο φίλος-του που είχε αναλάβει να το κάνει τη διέσωσε (εκτός αν είναι άλλο έργο, αλλά το ίδιο κάνει).
Αυτό καθαυτό εγείρει θέματα: γιατί δεν την κατέστρεψε ο ίδιος ο Κάφκα; μήπως δεν ήθελε πραγματικά να χαθεί; Κι αν χανόταν, δεν θα ήταν μια απώλεια για τα γράμματα; Από την άλλη, αναρωτιέμαι αν πρέπει να σεβόμαστε τη γνώμη του δημιουργού.
Πατριάρχης Φώτιος

ναυτίλος said...

Pellegrina, η Μεταμόρφωση του Κάφκα ήταν ένα από τα λίγα έργα του (μαζί με κάποιες από τις μικρές του ιστορίες) που είχαν δημοσιευτεί όσο ζούσε. Πιθανόν να εννοείς τη Δίκη (ανολοκλήρωτη αν και είχε γράψει το τελευταίο κεφάλαιο) ή κάποιο άλλο από τα τελευταία του μυθιστορήματα, τον Πύργο ή τον Αγνοούμενο (Αμερική). Αν ο Μαξ Μπροντ είχε σεβαστεί την επιθυμία του και τα είχε κάψει, τώρα δεν θα υπήρχαν...
Το θέμα βέβαια που ανοίγεις Φώτιε είναι τεράστιο. Παρόμοιο πρόβλημα είχε και ο γιος του Ναμπόκωφ με το χειρόγραφο της Λώρας.
Για μένα όλα αυτά πρέπει να εκδίδονται με τον σωστό τρόπο. Αν δεις το χειρόγραφο της Λώρας στην πρώτη του αμερικάνικη έκδοση θα καταλάβεις... Αναγκαστικά το σεβάστηκε (σε μεγάλο βαθμό) και ο Πατάκης στη δική του. Προφανώς ήταν ρητή δέσμευση του copyright.

Anonymous said...

γιατρό Κουαρέσμα/Xάρισμα, γιατί το ταλέντο ούτε το δώρο είναι μόνο διανοητικό..

Pellegrina said...

(Δεν εχει σημασια ποιο εργο ειναι)
α) δεν πειραζει που δεν θα υπήρχαν. Πολλά "δεν υπάρχουν",επειδη οι φιλοι σεβαστηκαν την επιθυμία,
β) Δεν το κατεστρεψε ο ιδιος,γιατι η διατηρηση ενος μισου εργου σε κραταει στη ζωή ως το τελος. θελεις να ζησεις για να το δουλεψεις (Μπαινω στη θεση του) Αυτα που λες Φωτιε -τι ηθελε "κατά βάθος" ειναι δικαιολογίες για τις μικροψυχες πραξεις μας. Το "κατά βάθος" δεν μετράει στον πολιτισμό,μετραει το συνειδητο και ο λόγος.Κατά βαθος άλλωστε όλοι ειμαστε κανιβαλοι και φονιάδες..
γ) Ο Μπρονξ δεν το εκανε για να προσφερει στη λογοτεχνια αθανατα εργα. Δεν ηξερε οτι θα γινουν αθανατα. Το εκανε για δικο του συμφέρον (Δεν μπορω να φανταστω άλλο κινητρο στο να αγνοησεις τη θεληση του νεκρου σου φιλου)
δ) Φυσικά ο καφκα δεν "επαθε τιποτα". Κάποις στιγμη απλώς πρεπει να αποφασισουμε τι θελουμε απο τους δικούς μας ανθρωπους (τους ζωντανους) Αν θελουμε πραγματικά να μας πουλάνε (κυριολεκτικά ή μεταφορικά))στο ονομα μιας "ευγενους" ιδέας. (Οποιος το κανει στον νεκρό,το κανει,φυσικά,οποτε τον παιρνει,και στον ζωντανο)Μετά παραπονιόμαστε για "μοναξιά"..(και παραγουμε λογοτεχνια επι του θέματος)
υγ: αληθεια,ετσι για κατι πρωτοτυπο,ποιος θα γραψει ενα μυθιστορημα με αυτο το θεμα; δυο φιλοι που ο ένας ειναι συγγραφεας και πεθαινει, αφηνοντας οδηγιες που ο φιλος του μπαίνει σε δίλημμα να τις τηρήσει ή οχι;
υγ2: εγω οχι: δεν με ελκυουν τα θεματα στα οποία εχω ηδη την προσωπική μου απαντηση. Νομιζω πως γεννουν βαρετα βιβλία.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Ξεχάσαμε τον Πεσσόα
και είναι ασέβεια!
Ποια έργα-του, ξέρει κανείς, θεωρούνται must;
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

εχω διαβασει "Το βιβλιο της ανησυχιας" και "Ο αναρχικος τραπεζίτης'. Το δευτερο μου αρεσε, το πρωτο δεν ειναι της ιδιοσυγκρασιας μου. Δεν ξερω ποια θεωρούνται μαστ. Επσιης αυτο το κολπο με τα ψευδωνυμα προσωπικά με αφηνει ασυγκινητη.

ναυτίλος said...

Έχω διαβάσει αρκετά έργα του Πεσσόα. Αναμφίβολα, το πιο σπουδαίο και εμβληματικό του , θα έλεγα, έργο είναι το Βιβλίο της ανησυχίας (εκδ. Εξάντας δύο τόμοι) ως Μπερνάντο Σοάρες. Επίσης τα ποιητικά του ως Άλβαρο ντε Κάμπος (πάλι Εξάντας) και ως Αλμπερτο Καέιρο (παλαιότερα από Γνώση σύντομα από Νεφέλη).
Πρόσεξε, ό,τι δικό του πάρεις να είναι μεταφρασμένο από την Μαρία Παπαδήμα. Η μόνη που τον μεταφράζει από πορτογαλικά και μελετήτρια η ίδια του έργου του. Παλαιότερα είχε ξεκινήσει να εκδίδει τα έργα του ο Εξάντας. Τελευταία έχει πάρει τη σκυτάλη η Νεφέλη.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Ναυτίλε,
ευχαριστώ για τις πληροφορίες.
"Το βιβλίο της ανησυχίας" θα είναι η πρώτη-μου επιλογή, όταν ξαναασχοληθώ με τον Πεσσόα.
Την καλημέρα-μου
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

Μπρονξ=Μαξ Μπροντ