Θα
μπορούσε να μοιάζει ο Έλληνας με τον «Ζητιάνο» του 19ου αιώνα;
Κάποιοι θα έβλεπαν τον Νεοέλληνα ως τον κουτοπόνηρο που προσπαθεί άκοπα να
επιβιώσει κι άλλοι ως αυτόν που αναγκάζεται να φερθεί ατομικιστικά, γιατί η
κοινωνία δεν του δίνει τα μέσα για να ανελιχθεί.
Χαλβάς Φαρσάλων:
Κώστας
Καρκαβίτσας
“Ο
ζητιάνος”
1896
Όταν πρωτοδιάβασα το έργο, έμεινα
στην ιστορία και στην ατμόσφαιρα, με αποτέλεσμα να αποκομίσω φτωχές εντυπώσεις.
Έμεινα με τη γεύση μιας ηθογραφικής απόδοσης των χωριών της Ελλάδας (πιο
συγκεκριμένα της Θεσσαλίας), της εξέλιξης της ιστορίας που δεν κερδίζει
κινηματογραφικά Όσκαρ, του απλού μορφικά ξεδιπλώματος του κειμένου. Η αγροτική
κοινωνία του 19ου αιώνα στην πιο αφελή-της φάση, όπου η πονηρή
επιτηδειότητα καταφέρνει να επιβιώνει. Το μυθιστόρημα με άφησε ψιλοαδιάφορο,
αφού δεν είδα τις φιλοδοξίες-του και τις ικανότητές-του, δεν είδα τίποτα
περισσότερο από χωριάτικη αναίδεια και κουτοπονηριά.
Ένας ζητιάνος, ο Τζιριτόκωστας,
μεγαλωμένος και γαλουχημένος με τις πρακτικές της επαιτείας, φτάνει στο χωριό
ανθρώπων οι οποίοι ούτως ή άλλως είναι φτωχοί και άκληροι. Παρ’ όλ’ αυτά
καταφέρνει να εκμεταλλευτεί την απαιδευσία-τους και να αποκομίσει κάτι από τα λιγοστά-τους
αγαθά, δείχνοντας πως ο καπάτσος άνθρωπος (Έλληνας;) κατορθώνει να ζει
παρασιτικά (λέτε να είναι επίκαιρο;). Η αντίθεση ζητιάνου και χωριού
μετατρέπεται σε σύγκρουση του ζητιάνου με τον τελωνιακό Βλαχάβα, ο οποίος
εντέλει υφίσταται τις συνέπειες της ρήξης-του με τον πρωταγωνιστή*.
Αυτή η πρώτη εντύπωση που σχημάτισα,
άλλαξε όχι μόνο λόγω της ωριμότητας της ηλικίας αλλά και χάρη σε διαβάσματα που
έδειξαν στο άγουρο μυαλό-μου ότι ο Τζιριτόκωστας είναι κάτι παραπάνω από δείγμα
της επαρχιακής αμορφωσιάς. Έτσι, όσα θα πω δεν είναι πρωτογενείς δικές-μου
ιδέες αλλά στρώματα από σταδιακές προσχώσεις άλλων ποταμών που άφησαν τη
ζωογόνο λάσπη-τους στα χωράφια-μου.
Μια βασική παράμετρος είναι αυτό που
δίνει δύναμη στον κεντρικό χαρακτήρα να επιβάλλεται. Αυτός απορρέει από την
δαρβινικής εμπνεύσεως αντίληψη ότι η φύση ευνοεί με πλείστα όπλα μερικούς
οργανισμούς, οι οποίοι εκμεταλλεύονται τις συνθήκες για να επιβιώσουν. Σε ένα ανθρώπινο
οικοσύστημα, ο καταφερτζής, ο ελισσόμενος, αυτός που συμβιβάζεται,
προσαρμόζεται και αφομοιώνεται ομαλά στο περιβάλλον, επιπλέει και δεν
καταποντίζεται. Η ίδια η φύση δεν είναι αντίπαλος του Τζιριτόκωστα αλλά αυτή
που τον προικίζει με τα εφόδια εκείνα τα οποία θα του χρειαστούν για να πατήσει
επί των πιο αδύναμων όντων και να επικρατήσει (άποψη Τζίνας Πολίτη). 
Η ηθογραφία δίνει στον Καρκαβίτσα τη
δυνατότητα να αναλύσει τα ήθη της επαρχίας με ζοφερά χρώματα, να άρει την όποια
ειδυλλιακή-της εικόνα και να εξηγήσει πόσο το ελλαδικό κοινωνιοσύστημα έπασχε
όχι μόνο από την απαιδευσία των αμόρφωτων χωριατών αλλά και από την κρατική
αβελτηρία και διαφθορά. Έτσι, ο συγγραφέας αφορμώμενος από την επαιτεία κάνει
μια βαθύτερη κοινωνική ανάλυση της σήψης που κατέτρωγε τον πληθυσμό
αφήνοντάς-τον σε μια νοοτροπία, υπάρχουσας ακόμα και σήμερα, κουτοπονηριάς,
ημίμετρων, ατομικισμού, βολέματος, αφέλειας, ευπιστίας, μεσσιανισμού κ.ο.κ.
Το ερώτημα για μένα είναι: ο
Τζιριτόκωστας είναι μεμπτός και καταδικαστέος; ή ανήθικος μεν, αλλά προβαλλόμενος
από τον Καρκαβίτσα ως ο άνθρωπος που μπορεί να επιβιώσει και γι’ αυτό αξίζει να
προσεχθεί; Με άλλα λόγια, ο συγγραφέας έγραψε το έργο για να καυτηριάσει την
δύναμη της εξαπάτησης ως αντικοινωνικό στοιχείο; ή να δείξει πόσο η παραπλάνηση
επικρατεί (και μπράβο-της) όσο η κοινωνία παραμένει αφελής και άβουλη;
*Μπαίνω συνεχώς στον πειρασμό
να παραλληλίσω τον ζητιάνο με τον μάντη των Ουντερζό – Γκοσινί, στη γνωστή
σειρά κόμιξ Αστερίξ!
Εύχομαι καλό μήνα
και να φτιάξετε ένα όμορφο πολύχρωμο
στεφάνι.
Πατριάρχης Φώτιος
18 comments:
Εκτός απτόν σύγχρονο του Παπαδιαμάντι μού θυμίζει και τον εξίσου σύγρονο Μαξ Βέμπερ ο οποίος γράφει λίγο αργότερα "το πνεύμα τού Καπιταλισμού και η ηθική τού Προτεσταντισμού".
Νομίζω ότι οι αναλογίες με τον Καρκαβίτσα αξίζει να προσεχτούν
Μου κανει μεγάλη εντυπωση πυ ειδες πρωτη φροά το βιβλίο ετσι (ως αδιαφροη ηθογραφία) Το ειχα διαβάσει πριν 30 χρονια περιπου κια μουε χει μεινει αξεχαστο! για μενα, τοτε, ήταν ο εμβλημαιτκός εκπ΄ροσωπος του μεσου συμπατριώτη. Απατεώνας, δυνατος με τον τροπο που λες (της ζωωδους επιβίωσης), απόλυτα ατομιστής με την αρνητικη΄έννοια (ο χυδαίος εαυτούλης μου, όχι το ατομο ως αξία και υπευθυνότητα)και το πιο ανατρεπτικό σε σχεση με το ελληνικό στερεότυπο,χωρίς π ε ρ η φ ά ν ι α (ζητιάνος, ανήκων δηλ. σε φάρα ζητιάνων που εκπαιδέυονται πάο μικροί να ειναι αυτο) Χαστουκι του καρκαβίτσα πρωτοκλασα΄το, που κανένας νεοέλληνας μεταπολιτυετικός συγγραφέας δεν τόλμησε. Πολλοι νεοέλληνες πρ΄πει να ψαξουν εκει τις καταβολές τους (και να φησουν τους εμφύλιους και τις παλικαριές) για να εξηγήσουν τη σημερινή αντιληψ΄τους για τον κοσμο. Η ηθογραφία είναι το ενδυμα για ν ακαλυψει ο,τι λέει. Ειναι καταπληκτικό βιβλίο, θα επρεπε να ειναι από τα ευαγγέλια της εθνικής αυτογνωσίας!
Pellegrina,
είναι φυσικό να μην βλέπεις πάντα όταν διαβάζεις. Να σε ζαλίζουν ήθη και έθιμα, να σε βαραίνουν η ατμόσφαιρα και η μιζέρια του κειμένου, να σε τυφλώνουν προσωπικές παρωπίδες και να μην μπορείς να δεις βαθύτερα.
Γι' αυτό ξαναψαχνόμαστε, γι' αυτό συζητάμε, γι' αυτό διαβάζουμε κριτικές ή ό,τι άλλο. Για να ξεστραβωθούμε...
Όντως ο ζητιάνος μπορεί να γίνει το πρίσμα της αυτογνωσίας-μας.
Πατριάρχης Φώτιος
Από το τέλος της ανάρτησης ορμώμενη, πρέπει να πω ότι όσο αυτός ο τόπος φημίζεται για Τζιριτόκωστες, άλλο τόσο χρειάζεται και το κατάλληλο έδαφος (και υπέδαφος παρακαλώ) για να λειτουργήσουν.Τουτέστιν η αθλιότητα της ζωής των χωρικών (η αθλιότητα της ζωής και σήμερα), καλώς ή κακώς εξαναγκάζει κάποιους να γίνονται ραδιούργοι καλοθελητές. Τι γίνεται με όλους τους υπόλοιπους που α)ανέχονται όλη τη σαπίλα και πάνε με τον σταυρό στο χέρι και β)ανέχονται επιπλέον και όλους αυτούς τους Τζιριτόκωστες(που δεν είναι περισσότεροι από τους ίδιους);Λυπούμαι, αλλά δεν το μπορώ άλλο αυτό το στερεότυπο. Απλός νατουραλισμός, κλασικός και μέχρι εκεί.
filoteo,
με μπέρδεψες.
Γιατί δεν κατάλαβα ποιο στερεότυπο εννοείς. Στην αρχή πίστεψα ότι σου άρεσε αυτή η διπλή προβληματική (η δική-μου; είναι η ίδια και του Καρκαβίτσα;) αλλά στο τέλος νόμισα ότι θεωρείς τη θεωρία αυτή, η οποία πιστεύει ότι είναι η κοινωνία που ανατρέφει και ευνοεί Τζιριτόκωστες, στερεότυπο.
;;;;;;;;;;
Πατριάρχης Φώτιος
Στερεότυπο είναι ο Τζιριτόκωστας.
Είναι σαν το σύγχρονο ελληνικό κινηματογράφο. Υπάρχει ο ήρωας που θέλει να πιάσει την καλή, μπαίνει σε ένα χαζοδίδυμο ή σε μια χαζοσυμμοριούλα, την πιάνει εν τέλει την καλή, βρίσκει και μία "γκόμενα", συνήθως ελευθεριάζουσα (καμία σχέση με τη γυναίκα που τον καταπίεζε επί χρόνια) και φεύγει ευτυχισμένος για τις Μπαχάμες. Σαφώς ο Ζητιάνος δεν είναι του ίδιου επιπέδου, αλλά πόσο παρουσιάζουν τον Έλληνα κομπιναδόρο; Δηλαδή, αγαπητέ μου Πατριάρχη Φώτιε, η κοινωνία και ο κόσμος της ευνοεί αυτό το στερεότυπο, ενώ στο σύνολό της η κοινωνία δεν είναι έτσι. Γιατί πρωταγωνιστούν σήμερα οι Τζιριτόκωστες; Γιατί είναι βασικοί πρωταγωνιστές;και θα κλείσω με την ευκόλως εννοούμενη φράση: Λίγοι τα φάγανε!!
Τα πολύ μικρά στα οποία δεν χωράει το καθημερινό μου βλέμμα, τα πολύ μεγάλα τα οποία δεν χωρούν σ' αυτό, κι εκείνα που είναι στα σκοτεινά κρυμμένα εάν μπορεί ένα κείμενο να μου τα δείξει, μέσω μιας γραφής συγκινητικής και όχι διεκπεραιωτικής, τότε είναι, για μένα, λογοτεχνικό.
Κάτι τζιριτοέτσι, μεταναστοέτσι, κρίσηέτσι κλπ, πασιφανή με όλες τους τις έννοιες και σε όλες τους τις διαστάσεις, δεν...
Ελ,Ελ
Filoteo,
το 1896 ήταν στερεότυπο κάτι τέτοιο; και η σύνδεση με το σήμερα, και με κάθε σήμερα, έγινε από μένα. Δεν ξέρω αν την έχει κάνει κι άλλος πιο επίσημα άρα και στερεότυπα.
Καλημέρα
Πατριάρχης Φώτιος
Ελ,Ελ,
όπως κατάλαβες, το έργο δεν αποκαλύπτει τα αυτονόητα. Γιατί; γιατί στην αρχή δεν τα είδα. Άρα δεν είναι πασιφανή. Κι η ερμηνεία δεν είναι μέρους του έργου, είναι κομμάτι της αναγνωστικής εμπλοκής.
Πατριάρχης Φώτιος
Το 1896 πιθανότατα να μην ήταν καθόλου στερεότυπο, κατι που κάνει το βιβλίο πολύ πρωτοποριακό και τον καρκαβίτσα σπουδαίο. Και να η ιστο΄ρια: ένας συγραφέας βλέπει το ΜΗ στερεότυπο, ρίχνει μια άλλη ματιά, μια τσεκουράτη 9κατά κάφκα) αμτια΄στην ελληνική κοινωνία. οι συγχρονοί του ειτε δνε οτ βλέπουν, ειτε το βλέπουν αλλα το θαβουν 9τι να λες τωρα, οτι οι ε΄λληνες ειναι απατεω΄νες ζητιάνοι;) και το καλυπτουν κατω από την ηθογραφία, την επαρχία, την ατμόσφαιρα, τους χαρακτηρες κλπ. ΑΥΤΗ η κριτικη΄περνάει από γενιά σε γενιά. Στο μεταξυ ποιος εχει χρονο ν αασχοληθει με τον καρκαβίτσα, τοσοι γραφουν και ξαγρα΄φουν αι ο ακιρός ερνάει, και η κοινωνία εξελίσσεται...
(Αλλα, ελα που ΔΕΝ εξελίσσεται...)
Εξ ισου αξιόλογο βιβλίο, χτυπημα στη ροζ φιλολογία, πολύ διεισδυτικό για τον καιρό του, ειναι και η Λυγερή. Λογω θεματολογίας δυσκολα διαβάζεται (η κορη που ειναι ε ρωτευμε΄νη με ένα ομορφονιό κλπ), αλλά ειναι κολαφος (και για την εποχή του απίστευτα πρωτοπόρο) σε ολη τη λογοτεχνικη σάλτσα περί ερωτα: ο ομορφονιός τη δουλευει κανονικά και στο τελος η λυγερή παντρευεται ενα μπακάλη που βρομάει λαρδί.Αν και μυρίζει επιδραση από Μποβαρύ στο θεμα, ισως και Μπαλζακ ή και ζολα (ο μπακαλης, προσάθεια αποδοσης αστου)αυτο καθε αλλο παρα αρνητικό ειανι: το μυθστορημα γεννηθηκε στην ευρωπη κι οποιος κατάφερε να το μεταφερει στην ελληνική πραγματικότητα ήταν σπουδάιος. Καρκαβίτσας, θεοτόκης, Βιζυηνός. Ηταν σπουδαίοι για τον καιρό τους. Εγραψαν σ υ γ χ ρ ο ν ο μυθιστόρημα με αξιώσεις.(Απο τους τρεις αγαπώ πιο πολύ τον μεσαίο, αλλα ασχετο)
Και μια καθαρά λογοτεχνική παρατήρηση: συγκρίνετε τον ΤΖιριτόκωστα ως λογοτενική μορφή με τις συνηθεις που κυκλοφορούν στα συγχρονα "κοινωνικά" πεζογραφηματα. Ο ζητιάνος ειναι μ ε γ ε θ ο ς. ζητιάνος-ξεζητιάνος σου επιβάλλεται, ως κατι ξεχωριστό, ως αρχετυπο, δεν τον ξεχνάς. Σημερα οι 'ηρωες' στα ελληνικα΄βιβλια ειναι ακτι ανωθπακια, κακόμοιρα, δυστυχισμέν 9συχνα΄απλς επειδή ειναι ..φτωχοι. εχω η γνωμη οτι εχουμε χασει ακιτ ο μετρο της ζωη΄ς και το μετρο της λογοτεχνάις. ειμαστε ζητιάνοι α π ο μ ε σ α, πονηροί κακομοίρηδες και δεν μπορούμε να δουμε πανορμαικά τη θεση του ανθρωπου στη ζωή. η νεα γενιά ελληνων συγγραφεων γραφει απιστευτης μικρότητας πράγματα, εννοώ ως προς τους ήρωες. ισως ειναι η κακη κληρονομιά της στρατευμένης γραφης και του λαϊκου "αντιήρωα'. (παντως προσωπικα αδυνατω να παρακολουθήσω. και στη νεα εποχή εχασα το τρενο. τοση κακομοιριά κανένας λογοτεχνικος ήρωας δεν μπορέι να εχει αν θελει να επιζησει, σε ολη την αξιόλογη λογοτεχνία οι ηρωες ειναι ξεχωριστοί και δυνατοί, ακομα κι αν ειναι δουλοι και ζητιάνοι, από το Σαντσο πάντσα ως τα ορφαν΄του ντίκενς..
Πατριάρχη Φώτιε,
πάντοτε μπερδεύομαι και θεωρώ τον διάλογο (ακόμη και από εδώ) μία αδιάσπαστη αλυσίδα. Εδώ όμως είναι φυσικό η αλυσίδα αυτή να σπάει και να απαντάμε ο ένας στον άλλο και όλοι μαζί. Την άποψή μου πως ο "πονηρός Ζητιάνος" είναι στερεότυπο είναι κυρίως απάντηση σε αυτά τα λόγια της Pellegrina (με το συμπάθειο):
"Χαστουκι του καρκαβίτσα πρωτοκλασα΄το, που κανένας νεοέλληνας μεταπολιτυετικός συγγραφέας δεν τόλμησε. Πολλοι νεοέλληνες πρ΄πει να ψαξουν εκει τις καταβολές τους (και να φησουν τους εμφύλιους και τις παλικαριές) για να εξηγήσουν τη σημερινή αντιληψ΄τους για τον κοσμο. Η ηθογραφία είναι το ενδυμα για ν ακαλυψει ο,τι λέει. Ειναι καταπληκτικό βιβλίο, θα επρεπε να ειναι από τα ευαγγέλια της εθνικής αυτογνωσίας! "
...τα οποία σας βρήκαν σύμφωνο. Λέω λοιπόν πως σαν διαφορετικοι που είμαστε, διαφωνούμε ως προς αυτό ακριβώς. Γιατί εμένα ξαναλέω μου φαίνεται στερεότυπο ο Ελληνάρας ο πονηράτζας και δεν τον θεωρώ εθνική αυτογνωσία. Αντιθέτως, δεν αναγνωρίζω τα ίχνη μου πάνω του. Η εποχή του Ζητιάνου τώρα, χαρακτηρίζεται από μεγάλη φτώχεια και αμορφωσιά, εκμεταλλεύσιμη στους επιτηδείους. Ο αντιήρωας όμως του Καρκαβίτσα έχει γίνει σήμερα "ήρωας", γιατί αυτός προβάλλεται.
αν το διορθώσω "της εθνικής προγονογνωσίας';
:) Ό,τι θέλετε αγαπητή Pellegrina και ό,τι τελικά πιστεύετε.
"Φύσει γαρ άνθρωπος, ο βούλεται, τούτο και οίεται."
Πατριάρχη Φώτιε, έχετε δίκιο, δεν υφίσταται αυτονόητο ούτε πασιφανές... πάλι ξεχάστηκα, και ήδη μετράω μεγάλα διαφυγόντα κέρδη.
Ελ,Ελ
Ας μαζέψω τις σκέψεις-μου πάνω στη συζήτηση:
1. Ο Τζιριτόκωστας δεν είμαι ούτε εγώ, filoteo. Αλλά αναγνωρίζω στον τύπο-του πολλούς ανθρώπους γύρω-μου. Οπότε κατά ένα ποσοστό αντιπροσωπεύει μια ιδιότητα του Νεοέλληνα.
2. Από την άλλη μεριά, κάτι τέτοιο είναι στερεότυπο, αφού α) δεν είναι όλοι έτσι και β) είναι μια εύκολη κατηγορία που προβάλλεται γενικευτικά.
3. Όσο όμως το σκέπτομαι, τόσο βλέπω λ.χ. τους πολιτικούς (30 χρόνια) τώρα, να μας αντιμετωπίζουν σαν τους Θεσσαλούς κολλίγους της εποχής, να μας εξαπατούν και -το χειρότερο- εμείς να δίνουμε μεγάλα ποσοστά στους απατεώνες, πιστεύοντας κάθε φορά στα καθρεφτάκια-τους (πάλι θα πεις: όχι εγώ. Αλλά μιλάμε για εκλογικά ποσοστά που αντιπροσωπεύουν το λαό-μας.)
4. Το ίδιο συμβαίνει με τους δημοσιογράφους, με τους παράγοντες των ομάδων, με τους καπάτσους στην παρέα (ενίοτε)... Λειτουργούμε συχνά με την αφέλεια που πέφτει θύμα λαϊκισμού, έστω κι αν δεν είμαστε (θεωρητικά) αμόρφωτοι όπως η αγροτική κοινωνία του 19ου αιώνα.
5. Ίσως το θετικό του Καρκαβίτσα, που ακολούθησε τα κελεύσματα του νατουραλισμού, είναι ότι άφησε την ειδυλλιακή απεικόνιση της υπαίθρου και προχώρησε σε ένα αναποδογύρισμα της εικόνας για να δούμε και την πίσω όψη. Βέβαια δεν ήταν ο πρώτος...
6. Όσο για "το μαζί τα φάγαμε": ίσως να μην είναι έτσι, αλλά δυστυχώς δεν είναι και λίγοι που τα γεύτηκαν. Εγώ κι εσύ, filoteo, όχι, αλλά πολλοί δίπλα-μας βολεύονταν (είτε άμεσα επειδή έτρωγαν είτε έμμεσα επειδή κέρδιζαν απ' όσους τα έτρωγαν) και ανέχονταν πολιτικές και πολιτικούς. Η εξουσία αντικατοπτρίζει σε μια δημοκρατία τον λαό.
Καλημέρα
Πατριάρχης Φώτιος
@ Pellegrina: Πολύ με συγκινήσατε που ξεχωρίζετε τον Θεοτόκη (χωρίς να υποτιμώ την αξία των άλλων δύο). Τού έχω κι εγώ ιδιαίτερη προτίμηση. Πολύ σημαντικός πεζογράφος -οι χαρακτήρες του είναι,πιστεύω, απόλυτα διαχρονικοί. Εκτιμώ επίσης το ότι δεν καταδέχεται ούτε στιγμή να χάσει τον πραγματισμό της οπτικής του.
Για κάποιο λόγο -που δεν μπορώ να τεκμηριώσω λογικά- μού προκαλεί της ίδιας ποιότητας συγκίνηση με τον Τσέχωφ.
Φοβάμαι όμως ότι σήμερα έχει λίγο ξεχαστεί.
Post a Comment