“Ληξιπρόθεσμα δάνεια” του Πέτρου Μάρκαρη

Η Ελλάδα έχει δημιουργήσει σχολή στο αστυνομικό μυθιστόρημα; Αν ναι, τότε ο Μάρκαρης είναι ένα λαμπρό δείγμα-της.

Ελληνικός καφές με καϊμάκι:

Πέτρος Μάρκαρης

“Ληξιπρόθεσμα δάνεια”

εκδόσεις Γαβριηλίδης

2010

Ο Πέτρος Μάρκαρης κινείται –και ίσως από κάποιους θα μπορούσε να κατηγορηθεί γι’ αυτό– στο πεδίο «λογοτεχνία-ρεπορτάζ» [1]. Έτσι, μετά τον «Βασικό Μέτοχο» προ τετραετίας, με θέμα τη διαπλοκή των ΜΜΕ και ελληνικής οικονομικής και πολιτικής ελίτ, … επιστρέφει τώρα με το πρώτο μέρος μιας «Τριλογίας της κρίσεως» [2]. Το νέο-του βιβλίο είναι απότοκος της οικονομικής και πολιτισμικής κρίσης και προεξαγγέλλεται ως η εμπροσθοφυλακή μιας γενικότερης ανάλυσης της …ελληνικής περίπτωσης.

Γι’ αυτό τα Ληξιπρόθεσμα δάνεια είναι ένα πολιτικό μυθιστόρημα αστυνομικής πλοκής που διαδραματίζεται στη σημερινή εποχή των μέτρων της τρόικας [3]. Και λέγοντας πολιτικό εννοούμε όχι απλώς την ανακάλυψη του δράστη αλλά την επισήμανση των αιτιών της κρίσης, αιτιών που είναι σίγουρα πολιτικοκοινωνικά. Στην ουσία το έγκλημα γίνεται αφορμή για την περιγραφή του χαρακτήρα της κοινωνίας μέσα στην οποία εμφανίζεται [4], η αστυνομική πλοκή αφορά το φαίνεσθαι μιας βαθύτερης διερεύνησης της γενικότερης παθογένειας. Ο ίδιος ο Μάρκαρης σε παρουσίαση του βιβλίου ομολογεί ότι ένας από τους λόγους που κατέληξε, ύστερα από διάφορες διαδρομές, στο αστυνομικό μυθιστόρημα είναι επειδή το θεωρεί το καλύτερο αφηγηματικό όχημα για να αγγίξει ένας συγγραφέας στις μέρες μας κοινωνικοπολιτικά θέματα [5].

Σε αντίθεση με άλλους συγγραφείς οι οποίοι φοβούνται την αφηγηματική ύλη που είναι ακόμη νωπή, αδούλευτη, δέσμια των απλοϊκών αναλύσεων και των παραναγνώσεών της [6], ο Κωνσταντινουπολίτης πεζογράφος ακούει τον σφυγμό της κοινωνίας και της πόλης όπου ζει και κινείται κι ο ίδιος [7]. Το μυθιστόρημα του Μάρκαρη αναπαράγει πολλές από τις πρόσφατες κοινωνικές εμπειρίες. Διαδηλώσεις, πορείες, περιγραφή μιας πόλης που κάθε τόσο παθαίνει κυκλοφοριακά εμφράγματα, αναπαράσταση μιας κοινωνίας που έγινε βουλιμική και έβαλε σε λειτουργία οικονομικούς μηχανισμούς που δεν μπορεί να ελέγξει [8]. Mε τη συνηθισμένη του απλότητα ο Μάρκαρης δίνει το περίγραμμα της σημερινής ελληνικής κοινωνίας: το κακό είναι ορατό, όμως όσο κι αν είναι ορατό δεν μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε είτε γιατί είμαστε αδύναμοι είτε γιατί δεν ξέρουμε γιατί αυτό το κακό είναι «κακό» αφού μέχρι προχθές ήταν η ίδια η ενσάρκωση της κοινωνικής επιτυχίας, του καλού [9].

Ο αστυνόμος Χαρίτος, και σ’ αυτό το βιβλίο είναι αποδέκτης όλων των ιδεολογικών αποχρώσεων, έτσι όπως τις συναντά ο καθένας στην προσωπική και την κοινωνική του ζωή. Γίνεται δέκτης τόσο του κλίματος και του ύφους των αστήρικτων απόψεων του καφενείου, έρχεται όμως αντιμέτωπος και με τη «διαφορετική» ορθολογική άποψη, τη συνήθως μειοψηφική – ίσως γιατί είναι ψύχραιμη και καθόλου βροντερή [10]. Η ίδια η ιστορία είναι ο ένας δίσκος στην πλάστιγγα, ο άλλος είναι το ξανακοίταγμα των κοινωνικών παραμέτρων μιας πολυδαίδαλης κρίσης. Κι αν κάτι σε παρασύρει στην ανάγνωση της λογοτεχνίας του Μάρκαρη είναι ακριβώς ότι η περιήγηση στην πραγματικότητα γίνεται με την αβίαστη άνεση της τυχαίας και απρόβλεπτης συνάντησης. Οπως και η αποκάλυψη της αλήθειας [11]. Από την οικονομική ύφεση έως τον ρόλο των διεθνών οίκων αξιολόγησης κι από τα ΜΜΕ μέχρι το ντόπινγκ στον αθλητισμό και τους μετανάστες, ο Μάρκαρης μιλάει με καθαρό λόγο για τις παθογένειες που προκάλεσαν τη σημερινή κρίση [12].

 Ας δούμε όμως την υπόθεση: Ένας πρώην τραπεζίτης βρίσκεται αποκεφαλισμένος και ταυτόχρονα αφίσες γεμίζουν την πόλη που προτρέπουν τους πολίτες να μην πληρώνουν τις οφειλές τους στις τράπεζες. Οι αποκεφαλισμοί θα συνεχιστούν και σειρά θα πάρει ο Ρίτσαρντ Ρόμπινσον, διοικητής της First Βritish Βank, μετά ο Ολλανδός Χένρικ ντε Μορ, στέλεχος του οίκου αξιολόγησης Γουόλας και Τσένι, και στο τέλος ο Κυριάκος Φαναριώτης, ιδιοκτήτης της Cash Flow- Εισπρακτικές Επιχειρήσεις. Οι φόνοι γίνονται με ένα σπαθί που θυμίζει μονομάχους άλλων εποχών και τα θύματα έχουν κοινό παρονομαστή το τραπεζικό χρήμα. Ο Κώστας Χαρίτος, ένας αστυνομικός ρουτίνας, μικροαστός κάτοικος του Παγκρατίου, θα πρέπει να κινηθεί ανάμεσα στις εσωτερικές διαμάχες Αστυνομίας, Αντιτρομοκρατικής και υπουργείου, να χρησιμοποιήσει την τυπική έρευνα, το μάζεμα των στοιχείων πετραδάκι πετραδάκι, να μάθει για τα hedge funds και το πώς λειτουργεί το τραπεζικό χρήμα, να συναντήσει ειδικούς αλλά και κοινούς ανθρώπους που σχολιάζουν την περικοπή μισθών και συντάξεων, να συνομιλήσει με οργισμένους μάρτυρες που κατακρίνουν την κυβερνητική διαφθορά, να οδηγήσει τη σακαράκα του μπλοκαρισμένος από απεργούς διαδηλωτές μέσα από δρόμους γεμάτους πτωχευμένα μαγαζιά. Όλοι θύματα αλλά και χορευτές μιας γκρίζας πραγματικότητας που, αντί να τους τινάζει ψηλά, τους βυθίζει κάτω από τη γη [13].

            Ένας βασικός λόγος χάρη στον οποίο αρέσει ο Μάρκαρης είναι ο Χαρίτος, ο οποίος φέρνει στον σύγχρονο απλό Έλληνα με τα κουσούρια και τα πλεονεκτήματά-του. Χρησιμοποιεί αγοραίο λεξιλόγιο…, η γυναίκα του, η Αδριανή, είναι νοικοκυρά, μαγειρεύει καλά, κυρίως μικρασιάτικα φαγητά (γεμιστά και ιμάμ), και όλη μέρα στήνεται μπροστά στην τηλεόραση· στη βιβλιοθήκη της έχει βιβλία Άρλεκιν και Βίπερ Νόρα. Για να μην ξοδεύει χρήματα, ίσως και από έλλειψη καλλιέργειας, ο Χαρίτος αποφεύγει να βγαίνει έξω για ψυχαγωγία. Αν και σπιτόγατος, δεν βλέπει τηλεόραση, είναι όμως μανιώδης λάτρης των λεξικών... Η σχέση του με την Αδριανή δεν είναι ιδανική. Αποτελούν ένα μικροαστικό ζευγάρι με όλα τα αρνητικά του είδους. Γκρινιάζουν, συγκρούονται, κι εκείνη, όταν επιθυμεί να της χαρίσει κάτι, τον καλοπιάνει ή τον προκαλεί ερωτικά [14]. Ο Χαρίτος σχολιάζει με καυστικό χιούμορ όσα συμβαίνουν και σαν ένας ιδιότυπος εκπρόσωπος τύπος του κοινού, που εξιχνιάζει κοινωνικά εγκλήματα δικαιώνοντας το λαό [15].

            Ως προς τις τεχνικές του μυθιστορήματος, η αφήγηση σε παρασύρει [16], αφού επιτυγχάνει έναν αξιοθαύμαστο, διαρκώς επιταχυνόμενο, ιλιγγιώδη ρυθμό [17] και η πλοκή είναι σφιχτή [18], όπου κάθε κεφάλαιο έχει την αυτοτέλειά του –σαν επεισόδιο μιας σειράς–, με αμείωτο το σασπένς σε όλη τη διάρκεια της ανάγνωσης, με νέους, θαυμάσια δουλεμένους χαρακτήρες [19]. Η τεχνική των πολλαπλών οπτικών [20] ρίχνει το βάρος-της σε διαφορετικές πτυχές της πραγματικότητας, ενώ το καλής ποιότητας χιούμορ [21] ελαφραίνει όπου χρειάζεται την όλη ατμόσφαιρα.

            Το δυσκολότερο όμως επίτευγμα είναι ότι η λύση του αινίγματος των στυγερών δολοφονιών δεν προκύπτει εξωτερικά. . . Αλλ’ αντιθέτως απορρέει μέσω μιας αναπάντεχης τροπής της πλοκής, ως προϊόν, ως παράγωγο, ως γέννημα των στρεβλών κοινωνικών συνθηκών μέσα στις οποίες κινούμαστε, προκύπτει ως αναγκαία πράξη θυτών που υπήρξαν ταυτόχρονα θύματα και που επιδιώκουν να αποδείξουν άγρια αλλά αποφασιστικά, το πασιφανές που κανένας δεν βλέπει: το ότι έχοντας απολέσει τα ηθικά της ερείσματα, η κοινωνία των δύο τελευταίων δεκαετιών έζησε μέσα σε συνθήκες συλλογικού ψευδαισθητικού ντόπινγκ [22]. Στην εκ των υστέρων ανασύνθεση, που, κατά κανόνα, κάνει ο αναγνώστης ενός αστυνομικού, όλα μεν δικαιολογούνται, χωρίς, όμως, και να πείθουν απόλυτα για το κίνητρο των εγκληματικών ενεργειών [23]. Και δεν πρέπει να παραγνωριστεί ότι ο Μάρκαρης γράφει απλά, κατανοητά και αναπτύσσει την ιστορία του χρησιμοποιώντας γνωστές τεχνικές παρόμοιων ιστοριών: Άνοιγμα όλης της βεντάλιας των πιθανών εκδοχών, απόσπαση της προσοχής του αναγνώστη με δευτερεύουσες πλοκές, ενδοϋπηρεσιακές ίντριγκες, ποικίλες ενδείξεις που άλλα φαίνεται να σημαίνουν στην αρχή και αλλού οδηγούν στη συνέχεια [24].

            Πρέπει να αναφέρουμε και τα αρνητικά σημεία του έργου, εφόσον πολλές περιγραφές αποσκοπούν μόνο στην απεικόνιση της Αθήνας, πολλές απλουστεύσεις είναι εμφανείς, η καταγγελία των τραπεζών δεν φτάνει σε ορατά σημεία ενοχής, αλλά μάλλον στην πορεία της αφήγησης αθωώνονται μπροστά στον φυσικό αυτουργό και τέλος ο ιθύνων νους για τον αποκεφαλισμό τεσσάρων ανθρώπων εμφανίζεται ως ένας από τους πιο συμπαθείς χαρακτήρες του βιβλίου, γεγονός που σηκώνει πολύ συζήτηση. Αυτή είναι ίσως και η μόνη πηγή δυσαρέσκειας που μας γέννησε η ανάγνωση αυτού του, κατά τ’ άλλα, απολαυστικού και μαστορικά φτιαγμένου αναγνώσματος [25]. 

            Ας κλείσουμε με μια συμβολική ματιά στο μυθιστόρημα: Το σπαθί είναι ένα αρχαϊκό φονικό όπλο, απαιτεί ιδιαίτερη δεξιότητα, μυϊκή δύναμη και μακρόχρονη εξάσκηση. Η αντίδραση απέναντι σε ό,τι πιο σύγχρονο, σ΄ αυτό το τραπεζικό σύστημα των άυλων αξιών και των hedge funds, εξακολουθεί να παραμένει πρωτόγονη, όσο αρχαϊκή μπορεί να είναι μια πράξη εκδίκησης σε έναν κόσμο που παραμένει τυφλά προσηλωμένος στη μονοδιάστατη αποτελεσματικότητα [26].

Σημειώσεις

[1] Όλγα, Σελλά, “Ο αστυνόμος Χαρίτος την ώρα της κρίσης”, The Book’s Journal, τεύχ. 1, Νοέμβριος 2010.

[http://www.booksjournal.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=74:2010-12-13-09-07-00&catid=40&Itemid=62]

[2] Κώστας Κατσουλάρης, “Ληξιπρόθεσμα δάνεια”, Bookpress, 9 Νοεμβρίου 2010. [http://www.bookpress.gr/diabasame/elliniki-pezografia/daneia]

[3] Ιωάννης Ν. Μπασκόζος, “Ανταρσία κατά των τραπεζών”, Το Βήμα, 10 Οκτωβρίου 2010

[http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&artid=359715&ct=56&dt=10/10/2010]

[4] Λαμπρινή Κουζέλη, “Ληξιπρόθεσμα δάνεια από τον Πέτρο Μάρκαρη”, Το Βήμα, 1 Οκτωβρίου 2010 [http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&ct=4&artid=357783&dt=01/10/2010]

[5] Πέτρος Μάρκαρης, “Ενας οικονομικός αγώνας κι ένας αγώνας ψυχικής αντοχής”, Ελευθεροτυπία-Βιβλιοθήκη,  9 Οκτωβρίου 2010  [http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=211087]

[6] Ιωάννης Ν. Μπασκόζος, “Ανταρσία κατά των τραπεζών”, Το Βήμα, 10 Οκτωβρίου 2010

[http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&artid=359715&ct=56&dt=10/10/2010]

[7] Όλγα Σελλά, “Δολοφονίες σε καιρό κρίσης”, Η Καθημερινή, 16 Οκτωβρίου 2010 [http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_2_16/10/2010_418838]

[8] Ελισάβετ Κοτζιά, “ΔΙΑΚΡΙΝΟΝΤΑΣ. Μύθος πολύ κοντά στην αλήθεια”, Η Καθημερινή, 24 Οκτωβρίου 2010 [http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_2_24/10/2010_419702]

[9] Τάκης Θεοδωρόπουλος, “Αποκεφαλίζοντας το χάος”, Τα Νέα, 2 Οκτωβρίου 2010

[http://www.tanea.gr/default.asp?pid=30&ct=19&artid=4597101&enthDate=02102010]

[10] Όλγα, Σελλά, “Ο αστυνόμος Χαρίτος την ώρα της κρίσης”, The Book’s Journal, τεύχ. 1, Νοέμβριος 2010.

[http://www.booksjournal.net/index.php?option=com_content&view=article&id=74:2010-12-13-09-07-00&catid=40&Itemid=62]

[11] Τάκης Θεοδωρόπουλος, “Αποκεφαλίζοντας το χάος”, Τα Νέα, 2 Οκτωβρίου 2010

[http://www.tanea.gr/default.asp?pid=30&ct=19&artid=4597101&enthDate=02102010]

[12] Δήμητρα Ρουμπούλα, “Ο αστυνόμος Χαρίτος και η Αθήνα της κρίσης”, Το Έθνος, 29 Νοεμβρίου 2010 [http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=12212&subid=2&pubid=44042950]

[13] Ιωάννης Ν. Μπασκόζος, “Ανταρσία κατά των τραπεζών”, Το Βήμα, 10 Οκτωβρίου 2010

[http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&artid=359715&ct=56&dt=10/10/2010]

[14] Φίλιππος Φιλίππου, “ Αστυνόμος Χαρίτος, ένας μικροαστός ήρωας”, Lifo, 10 Νοεμβρίου 2010. [http://www.lifo.gr/mag/features/2386]

[15] Γιώτα Σωτηροπούλου, “Πέτρος Μάρκαρης: «O Xαρίτος είναι το alter ego μου»”, agelioforos.gr

[http://www.agelioforos.gr/default.asp?pid=7&ct=84&artid=69192#]

[16] Τάκης Θεοδωρόπουλος, “Αποκεφαλίζοντας το χάος”, Τα Νέα, 2 Οκτωβρίου 2010

[http://www.tanea.gr/default.asp?pid=30&ct=19&artid=4597101&enthDate=02102010]

[17] Ελισάβετ Κοτζιά, “ΔΙΑΚΡΙΝΟΝΤΑΣ. Μύθος πολύ κοντά στην αλήθεια”, Η Καθημερινή, 24 Οκτωβρίου 2010 [http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_2_24/10/2010_419702]

[18] Ιωάννης Ν. Μπασκόζος, “Ανταρσία κατά των τραπεζών”, Το Βήμα, 10 Οκτωβρίου 2010

[http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&artid=359715&ct=56&dt=10/10/2010]

[19] Όλγα Σελλά, “Δολοφονίες σε καιρό κρίσης”, Η Καθημερινή, 16 Οκτωβρίου 2010

[http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_2_16/10/2010_418838

[20] Ελισάβετ Κοτζιά, “ΔΙΑΚΡΙΝΟΝΤΑΣ. Μύθος πολύ κοντά στην αλήθεια”, Η Καθημερινή, 24 Οκτωβρίου 2010 [http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_2_24/10/2010_419702]

[21] Ευάννα Βενάρδου, “Κυνηγοί κεφαλαίου”, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία-Επτά, 7 Νοεμβρίου 2010  [http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=220345]

[22] Ελισάβετ Κοτζιά, “ΔΙΑΚΡΙΝΟΝΤΑΣ. Μύθος πολύ κοντά στην αλήθεια”, Η Καθημερινή, 24 Οκτωβρίου 2010 [http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_2_24/10/2010_419702]

[23] Μάρη Θεοδοσοπούλου, “Ο αστυνόμος Κώστας Χαρίτος”, Ελευθεροτυπία-Βιβλιοθήκη, 11 Δεκεμβρίου 2010 [http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=231759]

[24] Κώστας Κατσουλάρης, “Ληξιπρόθεσμα δάνεια”, Bookpress, 9 Νοεμβρίου 2010. [http://www.bookpress.gr/diabasame/elliniki-pezografia/daneia]

[25] Κώστας Κατσουλάρης, “Ληξιπρόθεσμα δάνεια”, Bookpress, 9 Νοεμβρίου 2010. [http://www.bookpress.gr/diabasame/elliniki-pezografia/daneia]

[26] Τάκης Θεοδωρόπουλος, “Αποκεφαλίζοντας το χάος”, Τα Νέα, 2 Οκτωβρίου 2010

[http://www.tanea.gr/default.asp?pid=30&ct=19&artid=4597101&enthDate=02102010]

Πατριάρχης Φώτιος