Sunday, April 22, 2007

Χυμός κεράσι: συγγραφείς και γλώσσα

Συγγραφείς και γλώσσα

Είναι τα κείμενα που διαβάζουμε από τους Έλληνες λογοτέχνες μια ποιοτική αναβάθμιση της ελληνικής γλώσσας; Η απάντηση καταρχήν δεν μπορεί να είναι αρνητική, αφού η λογοτεχνία ανέδειξε και εξακολουθεί να καλλιεργεί τη γλώσσα μας. Πολλοί μάλιστα πιστεύουν ότι ένα καλό λογοτέχνημα δεν στηρίζεται τόσο στην πλοκή, στους χαρακτήρες, στην ατμόσφαιρα ή στην έξυπνη ιδέα, αλλά στο ύφος του δημιουργού.
Κι εδώ ξεκινάει το πρώτο πρόβλημα: τα περισσότερα κείμενα της νεοελληνικής πεζογραφίας χρησιμοποιούν τη γλώσσα με έναν καθαρά διεκπεραιωτικό τρόπο. Με άλλα λόγια οι πεζογράφοι αδιαφορούν να δουν τη γλώσσα ως υλικό ζύμωσης των ιδεών με τον λόγο και την αντιμετωπίζουν σαν δημοσιογράφοι με ένα άνοστο, ανούσιο ύφος, που πιο πολύ περιγράφει παρά ανακαλύπτει και δημιουργεί, που πιο πολύ καταγράφει παρά εμβαθύνει. Η γλώσσα γι’ αυτούς είναι περισσότερο ένα τζάμι πίσω από το οποίο προσπαθούν να παρουσιάσουν την πραγματικότητα “ρεαλιστικά”, ενώ δεν αντιλαμβάνονται πως είναι κι αυτή ένα πρίσμα της υποκειμενικότητας και της προσωπικής τους ιδιοσυγκρασίας και επομένως είναι αναγκαίο να δουλευτεί εξίσου. Έτσι, βλέπουμε κείμενα χωρίς ύφος, με την απρόσωπη γραφή του τύπου και των Μ.Μ.Ε. εν γένει.
Οι περισσότεροι πεζογράφοι μας δεν είναι και δημιουργοί ύφους.
Από την άλλη, μερικοί εξ αυτών αγνοούν βασικούς κανόνες της γλώσσας και γράφουν αποτυπώνοντας στο κείμενό τους τα λάθη του προφορικού λόγου, παιδιά της τηλεόρασης κι αυτά και όχι της ουσιαστικής εκπαίδευσης. Σ’ αυτό όμως θα κατηγορήσω ευθέως και τους διορθωτές (φιλολογικοί επιμελητές), οι οποίοι διαβάζουν βιαστικά (;), αγνοούν τα ελληνικά (;), δεν εισακούονται από τους συγγραφείς (;) και γι’ αυτό επιτρέπουν σε ποικίλα ορθογραφικά, εκφραστικά κ.λπ. λάθη να παρεισφρέουν στα εκδοθέντα κείμενα. [Σε λογοτεχνικά μάλιστα έργα ενός συγκεκριμένου μεγάλου εκδοτικού οίκου έχω παρατηρήσει κατ’ εξακολούθηση πάμπολλα τέτοια λάθη, γεγονός που στην επανάληψή του δείχνει αδυναμία των διορθωτών του].
Το ερώτημα είναι συνολικά γιατί δεν καλλιεργείται στη λογοτεχνία η γλώσσα; Νιώθω ότι μπορώ να πω πολλά, αλλά ακόμα χρειάζομαι να βρω έρεισμα στον διάλογο για να προσανατολίσω τις σκέψεις μου.

Πατριάρχης Φώτιος
22.4.2007

20 comments:

Λεία Βιτάλη συγγραφέας said...

Υπάρχουν πεζογράφοι και πεζο-γράφοι, αγαπητέ βιβλιοκαφέ. Δεν θα πρέπει να γενικεύουμε.
Θα σταθώ σε 2 σημεία του σχολίου σας.
1. Διαφωνώ με την άποψη ότι η πλοκή και οι χαρακτήρες είναι δευτερεύουσας σημασίας σε ένα πεζογράφημα, ενώ πρωταρχικής σημασίας είναι το ύφος. Θεωρώ ότι και τα 3 στοιχεία είναι εξίσου σημαντικά για την τελική ποιότητα του έργου και την αναγνωστική απόλαυση και συγκίνηση.
2. Συμφωνώ απόλυτα μαζί σας σε σχέση με τους διορθωτές και επιμελητές πολλών εκδοτικών οίκων. Νομίζω σ' αυτή την περίπτωση το θέμα είναι οικονομικό. Καλοί διορθωτές και επιμελητές υπάρχουν, ή θα μπορούσαν να υπάρχουν.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Λεία Βιτάλη, συμφωνούμε και στο πρώτο από τα δύο που είπες. Στην καταχώρισή μου μίλησα για κάποιους που προβάλλουν περισσότερο το ύφος -αντίθετα εγώ πιστεύω σε ένα καλοδομημένο κείμενο που είναι όμως και καλογραμμένο.
Οι διορθωτές όντως είναι πρόβλημα. Εσείς οι συγγραφείς θα έπρεπε να βρίσκετε έναν γερό φιλόλογο-φιλολογικό επιμελητή που όχι μόνο δεν θα αφήνει να περάσουν λάθη αλλά θα σας βοηθούσε και σε άλλα προβληματικά και ασαφή σημεία.
Πατριάρχης Φώτιος

ioeu said...

Θα συμφωνήσω μαζί σας και θα προσθέσω, αν και νομίζω έχετε ήδη δώσει την απάντηση, πως η υποβάθμιση της γλώσσας στα λογοτεχνικά κείμενα δεν είναι παρά το αποτέλεσμα αυτού που βιώνουμε καθημερινά. Ο λογοτέχνης δεν είναι, και δεν πρέπει να είναι, κλεισμένος μέσα σε "ελεφάντινους πύργους"...Με τούτο θέλω να πω πως, όταν τριγύρω ακούμε καθημερινά μια "διεκπεραιωτική", άχρωμη και, εν πολλοίς, κακοποιημένη γλώσσα, δεν μπορεί παρά κι αυτός, ο λογοτέχνης, παιδί του καιρού του, να την υιοθετήσει και να τη χρησιμοποιήσει στο έργο του. Το πρόβλημα νομίζω εντοπίζεται αλλού. Όχι τόσο στη γνώση και στη γλωσσική επάρκεια (λογοτέχνη ή επιμελητή), γνώση που θα μπορούσε να αποκτηθεί, όσο στον "γλωσσικό έρωτα" που, νομίζω, έχει εκλείψει... Αντιλαμβάνεστε βεβαίως ότι εννοώ την αγάπη για τη γλώσσα (όχι με διάθεση προγονοπληξίας ή αυτισμού, αλλά με την αγαπητική προσέγγιση του μέσου που, όχι μόνο περιγράφει, αλλά και πολλές φορές δημιουργεί το σύμπαν...).
Κι από την άλλη είναι και η γενικότερη τοποθέτηση των λογοτεχνών, όλων των ανθρώπων, σήμερα σε σχέση με την "πραγματικότητα" και την καταγραφή της με ανειμένη την ευθύνη απέναντι στη λειτουργία που έχει η γλώσσα στην καθημερινότητά μας - λογοτεχνική και μη - και στην πορεία που θα διαγράψει η γλώσσα στο μέλλον... Ζούμε όλοι το ευκαιριακό, το "απολύτως σημερινό" και πολλές φορές το τυχαίο.
Μακρηγόρησα όμως...

Τα σέβη μου με τις ευλογίες σας...

Πάπισσα Ιωάννα said...

Το πρόβλημα δεν είναι όντως μόνο ειδικό αλλά άπτεται του τρόπου παιδείας (και εκπαίδευσης). Οι λογοτέχνες είναι κι αυτοί θύματα της τηλεόρασης αλλά και των μειωμένων διαβασμάτων τους (μόνο ξένη λογοτεχνία στο πρωτότυπο σημαίνει προσήλωση σε άλλα πράγματα και όχι και στη γλώσσα). Έτσι, ενώ θα έπρεπε να αγαπάνε τη γλώσσα σαν την πνευματική εξάρτυσή τους (πράγμα που οι ποιητές το κάνουν πολύ περισσότερο), την απαξιώνουν σε ρόλο μεσολαβητικό και μόνο.
Απλώθηκα σε πολλά. Συνοψίζω: μειωμένη γλωσσική παιδεία που δημιουργεί κενά, για τα οποία δεν υπάρχει από μερικούς η θέληση να καλυφθούν.
(Η Λεία Βιτάλη φυσικά έχει δίκιο: από μερικούς, όπως λέω κι εγώ στο ποστ μου).
Πατριάρχης Φώτιος

ioeu said...

Έχει ο χρόνος μια κρησάρα αμείλικτη...
Ο λόγος, ο δουλεμένος με στημόνι τη γνώση και υφάδι την αγάπη, κυλά και ρέει στο άπειρο.
Ο λόγος ο τραχύς, ο άκαμπτος, που περιγράφει και δεν "ονοματίζει" τα πράγματα, σκαλώνει και δεν περνά...
Αιώνιο, ατελεύτητο το παιχνίδι αυτό...

Πάπισσα Ιωάννα said...

ioeu,
μακάρι να έχεις δίκιο (κι εγώ έτσι πιστεύω, ότι δηλαδή η ποιότητα ενός έργου στηρίζεται και στη γλώσσα του και θα επιβιώσει και χάρη σ' αυτήν). Αλλά βλέπω σήμερα κείμενα, ακόμα και (υποτίθεται) καταξιωμένων συγγραφέων, να επιπλέουν, ενώ η γλώσσα τους είναι ρηχή, επίπεδη, αμήχανη, εν πολλοίς αδούλευτη.
Πατριάρχης Φώτιος

ioeu said...

το κλειδί στο σχόλιό σας είναι η λέξη "σήμερα"...

με τις ευλογίες σας...

Kafeini said...

Συμφωνώ με τα περισσότερα από όσα αναφέρατε, αλλά αυτό δεν με καθιστά σοφότερο ως προς την άμεση λύση που θα μπορούσε να υπάρχει στο συγκεκριμένο πρόβλημα. Την λύση δεν θα τη δώσει μόνο η εύρεση επιμελητών, για δύο λόγους. Πρώτον, διότι ο επιμελητής εργάζεται για τον αναγνώστη, όχι για τον συγγραφέα [ο μισθός του εξαρτάται από το πόσο βελτιώνει το τελικό προϊόν, κι όχι από το πόσο καλά εκπαιδεύει τον συγγραφέα ο οποίος, άλλωστε, άν του έχουν ήδη κάνει δεκτό το σχετικό χειρόγραφο, έχει πρακτικά ολοκληρώσει την δουλειά του πάνω κειμένου]. Δεύτερον, διότι πιστεύω ότι οι περισσότεροι συγγραφείς (και όχι μόνο οι αδόκιμοι) έχουν κάποιο λόγο που διστάζουν να υποβάλουν το κείμενο τους στην ματιά ενός φιλολόγου, ακόμη κι αν ο φιλόλογος αυτός είναι στην εργασία του άριστος. Εάν ήμουν συγγραφέας δεν θα ήθελα να δώσω το κείμενό μου προς 'επιμέλεια' στον Γιάννη Δάλλα (ή οποιονδήποτε άλλον, ανάλογης παιδείας, φιλόλογο): γνωρίζω ότι ο Δάλλας δεν θα ένειωθε ότι έκανε σωστά την επιμέλειά του αν δεν πρόσθετε, άλλαζε ή αφαιρούσε ένα μεγάλο μέρος της εκφραστικής αρμαθιάς μου - και το θέμα είναι ότι, φιλολογικά μιλώντας, θα είχε δίκιο, δεδομένου ότι η γνώση του της Ελληνικής γλώσσας είναι προφανώς καλύτερη από την δική μου). Νομίζω ότι η αρχή της λύσης θα ήταν μεγαλύτερος διάλογος ανάμεσα στους συγγραφείς για την ίδια την τέχνη τους. Παλαιότερα τέτοιος διάλογος δεν ήταν σπάνιος - και σήμερα βέβαια οι συγγραφείς μιλούν - ή, έστω, γράφουν στο διαδίκτυο - επί παντώς επιστητού, αλλά σπάνια για το ίδιο το 'έργαλείο' της τέχνης τους. Το γεγονός ότι κάποτε μπορούσες να υποθέσεις σε ποιον οίκο εξέδιδε κάποιος από τον 'ήχο' του κειμένου του, ήταν, νομίζω, ενδεικτικό της αντίληψης ότι συνομιλώντας με ανθρώπους του συναφιού σου (της καλιτεχνικής, πολιτικής, ή άλλης παρέας σου) αναπτύσεις μια πιο αυθεντική - και, για τούτο, πιο ενδιαφέρουσα - λογοτεχνική ταυτότητα. Σήμερα, με την ανάγκη που υπάρχει να απαντάμε ο ένας μπλόγκερ στις επικρίσεις του άλλου, που να μείνει καιρός για τα υπόλοιπα. With sincere appologies για την μαρκηγορία μου (ας μην βάζατε ένα τόσο ενδιαφέρον κείμενο!) Φιλικά, Kafeini.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Kafeini,
καθένας μπορεί να κάθεται στο καφέ μας όσο θέλει.
Συμφωνώ ότι επί του πρακτέου οι επιμελητές είναι οι κύριοι συντελεστές της γλωσσικής αρτιότητας του κειμένου. Και βασικό τους έργο δεν είναι να μεταφέρουν τη δική τους γλωσσική σκευή στο κείμενο αλλά να "θεραπεύσουν" τη γλώσσα του συγγραφέα με βάση τις ανάγκες του λόγου του αφηγητή και των ηρώων του.
Πατριάρχης Φώτιος

Katoikidio said...

Πατριάρχη μου,
Χαίρω που θέτετε αυτό το σπουδαίο θέμα της γλώσσας σε σχέση με τη σύγχρονη ελληνική λοτοτεχνία.
Είμαι της άποψης ότι υπάρχουν δύο τάξεις συγγραφέων. Αυτοί που λεξιλαγνίζουν αλλά αφαιρούν απο τη σημαντικότητα του κειμένου (βλ. Καρυστιάνη) και οι άλλοι που χρησιμοποιούν τη γλώσσα σωστά αλλά διεκπαιρεωτικά. Προσωπικά επικροτώ τη δεύτερη σχολή (βλ. Αλεξάκης) διότι η γλώσσα στο μυθίστόρημα δεν είναι αυτοσκοπός αλλά μέσον. Αυτό δε σημαίνει ότι συγχωρούνται λάθη ορθογραφίας, συντακτικού ή σημασιολογίας.
Πέρα και πάνω απ΄όλα χρειάζεται ο ψύχραιμος και καλός διορθωτής που δεν θα αφήσει να περάσουν λάθη.
Δυστυχώς, η αγορά βρίθει καλών δημοσίων σχέσεων και κακών διορθωτών. Τα 99% των βιβλίων εκδίδονται με γλωσσικές ατέλειες ένεκα έλλειψης σοφών επιμελητών.

Πάπισσα Ιωάννα said...

katoikidio,
καλά όσα λες, αλλά
εγώ θα έθετα και μια τρίτη κατηγορία: των συγγραφέων που χρησιμοποιούν τη γλώσσα ως συστατικό της αφήγησης, ως στυλοβάτη της ατμόσφαιρας και του ύφους του αφηγητή. Κι ίσως αυτή είναι η πιο πετυχημένη κατηγορία, γιατί συνδυάζει το σημαίνον με το σημαινόμενο σε μια αγαστή συνεργασία, όπου το πώς αφηγούνται αντιστοιχεί στις ανάγκες του κειμένου.
(για την Καρυστιάνη έχω τις αμφιβολίες μου αν "λεξιλαγνίζει", όπως λες, χωρίς σκοπό).
Πατριάρχης Φώτιος

Λεία Βιτάλη συγγραφέας said...

Θα επανέλθω στο θέμα των επιμελητών. Είναι μια πολύ σύσκολη απόφαση για κάθε βιβλίο. Είναι επίσης πρακτικά αδύνατον να εγκρίνεις τον επιμελητή αν δεν δουλέψεις μαζί του. Να φανεί άν ο επιμελητής μπορεί να "ακούσει" την εσωτερική φωνή του κειμένου. Αν όχι είναι σκέτη καταστροφή. Ο επιμελητής -κατά την άποψή μου- δεν πρέπει να είναι απλώς φιλόλογος. Όταν κάνεις μια επιμέλεια πρέπει να βλέπεις πέρα από τις λέξεις. Τα ορθογραφικά λάθη βγαίνουν πλέον με τι ειδικό πρόγραμμα των κομπιούτερς, μιλάμε για διορθωτικές παρεμβάσεις ουσίας. Γι' αυτό η δουλειά του συγγραφέα δεν τελειώνει παραδίνοντας το κείμενο. Όπως δεν τελειώνει, ή δεν θα έπρεπε να τελειώνει, η σχέση με τον μεταφραστή του έργου. Αυτή η πνοή που βγάζει το κάθε κείμενο -αν βγάζει- έχει υποχρέωση ο επιμελητής να την διασώσει αν δεν μπορεί να την αναδείξει περισσότερο. Γι' αυτό επιμένω ότι το θέμα είναι και οικονομικό. Είπα πολλά γιατί δεν είχα χρόνο να τα συμμαζέψω, που λέει και η μαντάμ ντε Στάελ. Καλημέρα.

Anonymous said...

editing λέγεται αυτό που δεν έχουμε στην Ελλάδα και διαφέρει από την επιμέλεια.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Αγαπητή Λεία Βιτάλη,
συνοψίζω τις κοινές (;) σκέψεις μας:
1. Κάθε βιβλίο χρειάζεται φιλόλογο, εφόσον ο συγγραφέας μόνος του δεν είναι πάντα σε θέση να ελέγξει τα εκφραστικά ατοπήματα.
2. Κάθε βιβλίο χρειάζεται επαρκή φιλόλογο, με γλωσσικό εξοπλισμό πέρα από το ένστικτο.
3. Κάθε βιβλίο χρειάζεται κάτι παραπάνω από φιλόλογο: κάποιον που να συμπορευτεί με "την εσωτερική φωνή του κειμένου".
4. Κάθε βιβλίο χρειάζεται και τον συγγραφέα του, ο οποίος θα συνεργαστεί με τον επιμελητή, ώστε να δρομολογήσει το γλωσσικό του όργανο προς τη σωστή -κατά την πρόθεσή του- κατεύθυνση.

Όλα αυτά είναι απαραίτητα για να υπάρξουν "διορθωτικές επεμβάσεις ουσίας".
Χρειαζόμαστε επαγγελματισμό, που δεν τον βλέπω, όταν σε πάμπολλα λογοτεχνήματα, "ξεφεύγουν" άπειρα εκφραστικά -όχι μόνο ορθογραφικά- λάθη, λάθη που δείχνουν προχειρότητα και προκαλούν ασάφειες.
Πατριάρχης Φώτιος

Anonymous said...

Και γιατί τότε δεν τα γράφουν τα βιβλία οι φιλόλογοι; ΚΑι θα πάνε οι συγγραφείς να διδάξουν τη Γλώσσα μπας και βγάλουμε και κάποιον καλό συγγραφέα.

Αλλά δείξτε μου έναν φιλόλογο ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ που να έγινε συγγραφέας και να άφησε κάτι στην ιστορία της Λογοτεχνίας ΚΙ ΑΣ ΤΑ ΓΡΑΦΟΥΝ ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΟΙ ΑΠΟ ΔΩ ΚΑΙ ΠΕΡΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ.

Αλλά μάλλον δεν θα σας αρέσει αυτή η διαφωνία Η ΚΑΘΕΤΗ με όλον αυτό το διάλογο και την ναιβ επιχειρηματολογία μέσω της οποίας καταλήγετε στον νέο ΚΟΚ.

Πάπισσα Ιωάννα said...

φίλε ethos,
μιλάω για φιλολόγους που θα αναλάβουν το έργο της γλωσσικής επιμέλειας, τίποτα περισσότερο. Ας μην βιαζόμαστε να καταλάβουμε άλλα από αυτά που γράφονται.
Πατριάρχης Φώτιος

Λεία Βιτάλη συγγραφέας said...

@ethos
Συνήθως είναι πιο "ορθολογιστικά" τα σχόλιά σας από ό,τι θυμάμαι. Μήπως τώρα εννοείτε κάτι άλλο από αυτό που αντιλαμβανόμαστε από το σχόλιο; Θέλετε πραγματικά να πείτε ότι δεν υπάρχουν καλοί έλληνες συγγραφείς;

Anonymous said...

Κατα τη γνώμη μου (δεν ξέρω πόσο ταπεινή) οι σημαντικοί άνθρωποι και δημιουργοί δεν είναι αυτοί που ΑΦΗΝΟΥΝ ΚΑΤΙ ΕΠΩΝΥΜΑ, αλλά αυτοί που ΞΕΧΝΙΟΥΝΤΑΙ. Που αφήνονται και ξεχνιούνται, που σχεδόν ΦΡΟΝΤΙΖΟΥΝ να ξεχνιούνται. Σε κάθε μεγάλο κάθε εποχής που "έμεινε αθάνατος"(επειδή βεβαίως ήταν πολύ καλός αλλά και επειδή ΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΕ ΝΑ ΜΕΙΝΕΙ ΑΘΑΝΑΤΟΣ) αντιστοιχούν δίπλα του, σύγχρονοί του, άλλοι εξ ίσου καλοί ή και καλύτεροι που ξεχάστηκαν. Πού το ξέρω; Δεν το ξέρω, αλλά μου το λέει η ζωή και η καθημερινότητα. (Μου το είπε κι ο τρόπος που μεγάλωσα, με μεγάλωσε ένας τέτοιος άνθρωπος). Η αληθινή ευτυχία είναι να εισπράττεις άμεσα τους καρπούς των έργων σου (δεν εννοώ βεβαίως υλικούς) από την επίδραση σε απλούς ανθρώπους και όταν πεθάνεις, το έργο σου, η ζωή σου, να έχει σκορπιστεί σε ανώνυμα, αγνώριστα κομματάκια,που έδεσαν με άλλα μυαλά και γέννησαν άλλα πράγματα, ωραία, που γι αυτά κι εσύ έγινες λιθαράκι αλλά κανείς δεν το ξέρει. Γιατί να το ξέρει;
Τα υπόλοιπα είναι για να φτιάχνουμε κόρπους μεγάλων έργων και να έχουν δουλειά οι φιλόλογοι!
Η επιθυμία να "μείνεις αθάνατος" και να "μείνει το έργο σου" είναι βλακώδης. Ο θάνατος είναι θάνατος και η ζωή ζωή (Εξακολουθώ, βλέπετε, να είμαι οπαδός της "απόλυτα κομμουνιστικής κοινωνίας"!)

Πάπισσα Ιωάννα said...

@ Pellegrina
Φυσικά η αφάνεια του προσώπου είναι ισοδύναμη με την ταπεινοφροσύνη που προβάλλει το έργο και όχι το εγώ. Διαφωνώ όμως ως προς την υστεροφημία, η οποία δεν ξέρω αν έχει αντικατασταθεί μόνο με την εν ζωή δόξα, αλλά αξίζει, γιατί αφήνει το έργο μέσα στην ιστορία. Τα έχουμε ξαναπεί, pellegrina. Εγώ πιστεύω στο διαχρονικό, άσχετα αν δεν ξέρουμε πώς κάθε φορά επιτυγχάνεται (ίσως με την έννοια του κλασικού, σύμφωνα με τη Θεωρία της Πρόσληψης).
Πατριάρχης Φώτιος

Anonymous said...

@λεία βιτάλη
Υπάρχουν ΛΙΓΟΙ καλοί έλληνες συγγραφείς και ΠΟΛΥ σαβούρα. Θέλω να βγουν κι άλλοι καλοί. ΠΟΛΛΟΙ.

@ pellegrina
Χαίρομαι πολύ που αμέτρητοι συγγραφείς δεν επιθύμησαν να ξεχαστούν - τους ευγνωμονώ!!!!!!