Saturday, October 01, 2011

ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΖΟΡΜΠΑ του Νίκου Καζαντζάκη

Ποιο είναι αυτό το ιδεολογικό διαμέτρημα που μπορεί να μετατρέψει ένα κείμενο χωρίς πλοκή σε απολαυστικό ανάγνωσμα; Ίσως ο Καζαντζάκης στα πρότυπα του Πλάτωνα κάνει τέχνη μέσω της φιλοσοφίας καθώς στήνει τον “διάλογό”-του και μέσα-του σκορπά ιστορίες και παραμύθια, αλληγορικούς δηλαδή μύθους που δίνει βάθος στο έργο.
  
Δίπλα με μέλι:
Νίκος Καζαντζάκης
“Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά”
Τυπ. Δημητράκου,
Αθήνα, 1946
(από εκεί και πέρα: εκδόσεις Καζαντζάκη)

            Ίσως ο Ζορμπάς είναι ο πιο γνωστός νεοελληνικός χαρακτήρας, που διαμόρφωσε πολλά στερεότυπα και επηρέασε την εικόνα της χώρας προς το εξωτερικό. Σ’ αυτό συνέβαλε πέρα από τη σύλληψή-του από τον Καζαντζάκη και η μεταφορά-του στη μεγάλη οθόνη από τον Κακογιάννη. Τελικά πόσο η καζαντζακική ματιά έχει να αναδείξει μέσω του βιβλίου έναν διπλό τρόπο θέασης του κόσμου;
            Ο πρώτος τρόπος εκπορεύεται από τον αφηγητή-αφεντικό. Είναι η οπτική γωνία του διανοούμενου, που βλέπει τα πράγματα θεωρητικά, πιο συγκρατημένα, με πολλή φιλοσοφία και μηδαμινή δράση, με πολλά γράμματα στο μυαλό αλλά χωρίς την αποφασιστικότητα να εφαρμόσει στην πράξη όσα επιθυμεί. Εκπροσωπεί ίσως τον πραγματικό εαυτό του Καζαντζάκη που ζει από το χαρτί (κάπου μιλάει για “χαρτοπόντικα”, αλλού για “ψαλιδόκωλο”), που τρέφεται από τις ιδέες και φιλοσοφικές θεωρίες-του, αλλά ζηλεύει όσους μπορούν να κάνουν πράξεις και ενεργούν δυναμικά.
            Ο δεύτερος τρόπος, αυτός δηλαδή τον οποίο ζηλεύει το αφεντικό, προέρχεται από τον Ζορμπά. Άνθρωπος της δράσης, της πρακτικής φιλοσοφίας εφαρμοσμένης στη ζωή, άνθρωπος που ενεργεί, παθιάζεται, χορεύει και θυμοσοφεί με τον ίδιο τρόπο, τρέφεται από τα αισθήματά-του και λιγότερο από τη λογική. Πρόκειται για τον εργάτη μιας συνεχούς ορμής, που δεν κοιτάζει μακριά αλλά ζει το παρόν, φουντώνει και γαληνεύει σαν ζωικός άνθρωπος μιας προ-αλφαβητικής περιόδου, πίνει και μεθά, τολμά και ρισκάρει, γιατί πρεσβεύει τη ζωτική ορμή της δράσης παρά τη συγκρατημένη διακριτικότητα της σκέψης, φτάνει στα άκρα και υπερβάλλει γιατί βιώνει ό,τι κάνει δυναμικά.
            Όλο το έργο είναι πιο πολύ μια διαλεκτική δύο αντίθετων στάσεων ζωής, δυο κοσμοθεωριών που κονταροκτυπιούνται, αν και ο αναγνώστης είναι σίγουρος ότι ο συγγραφέας έχει επιτρέψει σχεδόν αμαχητί τη νίκη στον Ζορμπά. Δεν είναι μόνο οι πράξεις-τους που κινούνται σε άλλο μήκος κύματος, αλλά και τα λόγια-τους τα οποία διαπλέκονται και συγκρούονται σε θαυμαστούς διαλόγους ύψιστης φιλοσοφικής δύναμης. Ο Καζαντζάκης περνά στο μυθιστόρημα τη δική-του βιωμένη εμπειρία και την αντιπαραβάλλει με τα πρότυπα δραστήριων ανθρώπων που πρώτα ζουν και μετά φιλοσοφούν, πρώτα ορμούν στη μάχη και μετά σκέφτονται τις συνέπειες των πράξεών-τους, αλλά αυτή είναι η στάση που προχωρά την ανθρωπότητα με φωτιά και τσεκούρι.
            Ο Καζαντζάκης δεν διακρίνεται για την ικανότητά-του στο στήσιμο της πλοκής και γι’ αυτό πολλοί αμφισβητούν τη συγγραφική-του αξία. Είναι όμως μανούλα στη φιλοσοφική ένδυση της όποιας υπόθεσης και στην ανάσταση ισχυρών προσώπων, χαρακτήρων που ενσαρκώνουν ιδέες και μπορούν να σταθούν σαν εξωλογοτεχνικές φιγούρες.  
            Έχουν γραφεί πολλά και έχουν ακουστεί πολλά: η σχέση αφεντικού κα Ζορμπά με τις γυναίκες, το κρητικό τοπίο, η δυναμική των δύο κόσμων, η σχέση του μυθιστορήματος με την ταινία και η διαμεσολάβηση του σκηνοθέτη στην πρόσληψη του έργου κ.ο.κ. Όλοι όμως εστιάζουν στον Ζορμπά ως μια μυθιστορηματική περσόνα που άφησε εποχή και κατάφερε να προσωποποιήσει τις ζω(τ)ικές δυνάμεις του ανθρώπου κάνοντας το όνομά-του προσηγορικό.
[Δείτε και την πρόσφατη ανάλυση του Φίλιππου Φιλίππου στο Index]
Πατριάρχης Φώτιος

5 comments:

Pellegrina said...

Κατι που μάλλον εχει ξεχαστεί: ο Ζορμπάς του βιβλίου ΔΕΝ ειναι Κρητικός, αλλα Μακεδόνας. Δεν ξερω τι μπορει να σημαινει αυτο, θα τολμουσα μια υποθεση για την επιλογη του συγγραφεα: ο Μακεδόνας ειναι πιο ..φλου οσον αφορά τις ριζες. (Ο Ζορμπας δεν ειναι τοπικιστης. ΔΕΝ ειναι δεμενος με ΕΝΑΝ τοπο, αντιθετα ειναι ενας τυχοδιώκτης, που εχει παρει μερος σε διαφορους πολεμους και μπλεκει διαρκως σε περιπετειες σε διαφορα μερη του κόσμου.
Επίσης, δεν ξερω αν ο διανοούμενος αφηγητης-ηρωας, αφηνει το Ζορμπα να "νικησει" (Ισως). θα ελεγα οτι μιλάει με α γ ά π η γι αυτόν, οτι θα ηθελε να ειναι Ζορμπάς (ή ΚΑΙ Ζορμπάς), ενω ο Ζορμπάς δεν πολυσκοτίζεται να ειναι ο φίλος του (Ομως, αυτο ταιριάζει με το χαρακτηρα ενός αγράμματου ανθρωπου με τεράτιο εγω: δεν φαντάζεται τι α λ λ ο θα μπορούσε να ειναι)
Νομιζω οτι το στερεότυπο που εχει επικρατησει εχει αγνοησει τον Ζορμπά ως διαλεκτικό μέλος ενός διδύμου (Λόγος-Πάθος) και εχει τονισει καπως απλοικα μονο το β. Προσωπικα ο αφηγητης μου ειναι πιο συμπαθης (δεν τον βρισκω καθόλου χωρις συναισθηματα) ενω ο Ζορμπας οχι οτι δεν μου ειναι, αλλα νομιζω πως ειναι πολύ "κατασκευασμένος", δηλαδή ειναι πιο πολύ η ενσαρκωση μιας Ιδέας. Βλέπε και http://niovilyri.wordpress.com/2011/02/15/%ce%b7-%ce%b5%cf%81%ce%bc%ce%b9%cf%8c%ce%bd%ce%b7-%ce%b4%ce%b9%ce%b1%ce%b2%ce%ac%ce%b6%ce%b5%ce%b9-%ce%ba%ce%b1%ce%b6%ce%b1%ce%bd%cf%84%ce%b6%ce%ac%ce%ba%ce%b7-%ce%b1%cf%80%cf%8c-%cf%84%ce%b7/

Anonymous said...

@ Pellegrina:

Συμφωνώ με τις διευκρινίσεις στο σχόλιό σας και ειδικά με αυτά επί της ουσίας του θέματος (Λόγος-Πάθος).

κ.κ.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Όντως δεν πρέπει να τονίζεται ο ρόλος του Ζορμπά ξέχωρα από αυτόν του αφεντικού. Νομίζω στο σχολείο το λέγαμε αυτό "τεχνική της φωτοσκίασης": πότε μπαίνει στη σκία ο ένας και προβάλλεται ο άλλος και πότε ο δεύτερος σκιάζεται για να φωτιστεί ο πρώτος. Η μεταξύ-τους διαλεκτική εκφράζει τη νιτσεϊκή αντίθεση μεταξύ Απολλώνιου και Διονυσιακού, πνεύματος και σάρκας, λόγου και πάθους, όπως λέει ωραία η Pellegrina...
Πατριάρχης Φώτιος

Νώντας Τσίγκας said...

Και βέβαια ο Αλέξης Ζορμπάς "Δεν είναι Κρητικός αλλά Μακεδόνας" (και μάλιστα ο τάφος του βρίσκεται στη χωρα της "ΠΔΓΜ"...). Σαν έλληνας πολιτογραφείται απο το χωρο δράσης της μυθιστορίας και από την ταινία. Λέτε ν' αρχίσουμε να έχουμε έριδες και ως προς αυτό το προσωπο με την "φιλη"-"σύμμαχο" γείτονα και ανώνυμη (προςτο παρόν) χώρα;
Ο Α.Ζ. είναι "ο δαίμονας εαυτού" που προσπαθεί να στοιχειώσει τον συγγραφέα, τον άνευρο γραφιά. Χωρίς αυτόν δεν κυλάει ...αίμα στις φλέβες του βιβλίου κι εκείνο μοιραία πεθαίνει.

Νώντας

Πάπισσα Ιωάννα said...

Νώντα,
δεν μας ενδιαφέρει ποιος ήταν ο πραγματικός Ζορμπάς, αν τον λέγαν Γιώργο ή Αλέξη, αν έχει παιδιά, πού είναι ο τάφος-του κλπ.
Ο καζαντζακικός χαρακτήρας είναι αυθυποστατος και αυτός μετράει, αυτός επιβιώνει, αυτού του τα χαρακτηριστικά ενδιαφέρουν.
Αυτός είναι, καλά το λες, που δίνει αίμα στο βιβλίο και σε διαλεκτική σχέση με το αφεντικό δείχνει έναν δρόμο.
Πατριάρχης Φώτιος