Monday, December 20, 2010

“Γκίλιαντ ” της Μέριλιν Ρόμπινσον

Πλησιάζοντας τα Χριστούγεννα ίσως χρειαζόμαστε ένα βιβλίο εσωτερικού ρυθμού που θα μας απομακρύνει από το τρέξιμο της καθημερινότητας. Μιλάγαμε προ καιρού (βλέπε τις αναρτήσεις 11, 13, 15, 18, 21 και 23.10.2010) για τη θρησκεία σε καιρούς αμφισβήτησης και αθεΐας αλλά και φανατισμού. Στην Αμερική, στην οποία έχουμε την εικόνα πως επικρατεί/επικρατούσε ένας θρησκευτικός φονταμενταλισμός ελέω Μπους, υπάρχουν και φωνές που εκπροσωπούν μία ήπια θρησκευτικότητα.

Αμερικανικός καφές με άρωμα μέντα:
Marilynne Robinson
“Gilead”
Farrar, Straus and Giroux
2004

Μέριλιν Ρόμπινσον
“Γκίλιαντ. Τόπος της μαρτυρίας”
μετ. Α. Σακκά – Β. Αργυριάδης
εκδόσεις Εν πλω
2010

            Το βιβλίο της Ρόμπινσον το παρουσίασε με καλά λόγια η Χαρτουλάρη (20.11.2010: http://www.tanea.gr/default.asp?pid=30&ct=19&artid=4605299&enthDate=20112010 ) τονίζοντας μάλιστα ότι αυτό άρεσε πολύ στον Μπάρακ Ομπάμα. Τέτοια βιβλία συνήθως δεν προβάλλονται και γι’ αυτό μού προκάλεσε το ενδιαφέρον (εκτός κι αν κέρδισε σε κύρος χάρη στην μπαρακ-ομπαμική προτίμηση). Συμπληρώνω στα παραπάνω την πληροφορία από το αυτί του βιβλίου ότι το εν λόγω έργο κέρδισε το βραβείο Πούλιτζερ και το Εθνικό βραβείο κριτικών της Αμερικής. Όλα τα παραπάνω με προδιέθεσαν για μια ήρεμη και εσωτερικής δύναμης ανάγνωση.
             Το πλάνο του βιβλίου περιλαμβάνει την επιστολική αφήγηση του υπερήλικα πάστορα στον μικρό γιο-του, την οποία ο αποστολέας θα ήθελε να διαβάσει ο αποδέκτης-του όταν θα μεγαλώσει. Σ’ αυτό το γράμμα περιέχει όλη τη θεολογική-του παρακαταθήκη, τις φιλοσοφικές/υπαρξιακές-του ανησυχίες, τα διδάγματα της ζωής όπως βγαίνουν από την καθημερινότητα. Το κείμενο αποπνέει μακαριότητα και ηθική δικαίωση. Ο αναγνώστης βουλιάζει σταδιακά στο μήνυμα μιας θρησκείας που δεν ενδιαφέρεται για τα μεγάλα γεγονότα της ιστορίας, ούτε για τα θεωρητικά σχήματα της πίστης αλλά παρακολουθεί τη συγγραφέα να κατεβάζει τις μεγάλες αφηγήσεις –μεταμοντερνιστικώ τω τρόπω- στην απλή προσωπική βίωση.
            Ωστόσο το έργο δεν με ικανοποίησε. Δεν με ικανοποίησε για την αισθητική-του πραγμάτωση, παρόλο που θα ήθελα να δω αυτή την εκδοχή της θρησκευτικότητας σε μυθιστορηματικό καλούπι. Το έργο κουβαλά πρώτα απ’ όλα τα μειονεκτήματα της επιστολικής φόρμας, που δεν μπορεί να σηκώσει τη λογοτεχνική δραματικότητα, δηλαδή τη δράση. Η επιστολή περιορίζει την πλοκή σε έναν μονόλογο χωρίς δυνατότητα διαλόγων, χωρίς τη δυνατότητα πολυφωνίας και κυρίως μια στατική αντιμετώπιση της δράσης. Ακόμη περισσότερο φαίνεται ως προγραμματική πρόθεση της Ρόμπινσον να καλύψει τον μονόλογο του πάστορα μόνο με σκέψεις, αναμνήσεις, σχόλια και διδάγματα στηριγμένα σε μικρά περιστατικά που δεν συνιστούν –κατά τη γνώμη-μου- μυθιστορηματική δράση. Το έργο παίρνει τη μορφή συζητητικού κηρύγματος ή έστω δοκιμίου, βαλτωμένο σε μια επαναλαμβανόμενη στάση ζωής, χωρίς συγκρούσεις και ακραία διλήμματα.
            Επιλογικά, θέλω να εξηγήσω πως δεν φτάνει η ιδεολογία για να εκτοξεύσει το μυθιστόρημα, αλλά αυτό χρειάζεται και μια γερή σκαλωσιά, μια σφιχτοδεμένη αιτιώδη σχέση μεταξύ των επεισοδίων, για να τραβήξει τον αναγνώστη στον κόσμο-του, μια κραταιά δομή μέσα στην οποία η ιδεολογία θα απορρέει άρρητα. Όταν πλάσει ο συγγραφέας το εσωτερικό σύμπαν του βιβλίου-του, με ολοκληρωμένες σκηνές και σχέσεις χαρακτήρων που φτάνουν σε κάποια σημεία στην κορύφωση, τότε μόνο μπορεί να ενσωματώσει τις ηθικές, πολιτικές, θρησκευτικές, κοινωνικές κ.ο.κ. ιδέες και έτσι να περάσει το όποιο μήνυμα στον αναγνώστη.
Πατριάρχης Φώτιος

8 comments:

Anonymous said...

Αγαπητέ μου Πατριάρχη, Σου γράφω για να διαφωνήσω κάθετα με την αποτίμηση που κάνεις για το βραβευμένο με Πούλιτζερ αριστούργημα της Μέριλιν Ρόμπινσον - ένα βιβλίο που αισθάνομαι ότι με έχει σημαδέψει βαθιά και που (πρώτη φορά στη ζωή μου - και πίστεψέ με έχω διαβεί κάμποσες σελίδες...) έχω ήδη διαβάσει τρεις φορές! (Αυτό τον καιρό το διαβάζει η γυναίκα μου και όποτε το βλέπω στο σαλόνι, το ξαναπιάνω στα χέρια μου και δεν μπορώ να ξεκολλήσω από την όποια σελίδα πέφτει τυχαία το μάτι μου).

Μετά λοιπόν από τόσες αναγνώσεις, νομίζω πως μπορώ, μετά λόγου γνώσεως, να δώσω μαρτυρία περί του έργου. Καταρχάς περί του σπάνιου στυλιστικού ταλέντου της συγγραφέως. Για παράδειγμα, υπάρχουν εικόνες και μοτίβα στην αφήγησή της, που κάνουν κύκλο μέχρι τέλους. Επαναλαμβάνονται ξανά και ξανά ως μικρές, ανεπαίσθητες λεπτομέρειες της τεχνικής της, που απογειώνουν εσωτερικά το ύφος, δίνοντας χαρακτήρα βιβλικό στον τρόπο γραφής της (μην ξεχνάμε πως με τέτοιο κυκλικό τρόπο -λένε οι ερευνητές- έχει γραφεί και η Γένεση και το Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο και άλλα πολλά βιβλία της Βίβλου).

Ένα δεύτερο στοιχείο της σπάνιας τεχνικής της είναι η υπαινικτικότητα. Εσωτερικές ψυχικές κινήσεις, στοιχεία του πιο θεμελιώδους χαρακτήρα της ανθρώπινης συνθήκης, βαθιά συναισθήματα και εσωτερικές νεύσεις απαντούν στο έργο της Ρόμπινσον με μια σπάνια υπαινικτικότητα, που κατορθώνει να απεκδύει το έργο της από κάθε διδακτισμό και οποιασδήποτε μορφής ιδεολογική στράτευση. Θαρρεί κανείς πως ο αφηγητής του βιβλίου (ο πάστορας Έιμς) είναι κύριος μιας μοναδικής εσωτερικής ελευθερίας!

Ένα τρίτο στοιχείο της τεχνικής της είναι το λεπτό και χαριτωμένο χιούμορ της - ακόμα και σε σημεία, όπου ξεχειλίζει η θλίψη και η οδύνη. Και είναι ένα χιούμορ τόσο ευγενικό, τόσο λεπταίσθητο και ραφιναρισμένο, που θαρρεί κανείς πως ζητά από μόνο του συγνώμη για τη θέση του καταμεσής δραματικών γεγονότων.

Τέλος, αντίθετα από τη δική σου εκτίμηση Πατριάρχη μου, εγώ αποκόμισα την εντύπωση ότι το βιβλίο έχει τέτοια ένταση και τέτοια δραματική ορμή, που όταν το τελείωσα την πρώτη φορά, είχα αισθανθεί έναν πραγματικό συγκλονισμό. Ποιο είναι όμως το ζήτημα με την Ρόμπινσον; Η ένταση και η ορμή του δράματος δεν είναι "εύκολες", δεν εκβιάζουν συναισθήματα. Κατατίθενται τόσο υποδόρροια και με τέτοιο ταλέντο, που σε κάνουν κοινωνό τους, χωρίς να θέλουν να σε συντρίψουν ή να σου γεννήσουν συγκίνηση στανικά. Σε συγκλονίζουν, γιατί σου αποκαλύπτουν από πόσο βαθιά μπορεί να αναδυθεί ένας ψυχικός συγκλονισμός - σου αποκαλύπτουν κοντολογίς, πόσο βάθος έχει αυτό που λέμε μέσα μας (συμβολικά ή μη) "ψυχή"...

Είναι και άλλα πολλά στοιχεία τεχνικής, που θα μπορούσα με παραδείγματα να αναφέρω, αλλά ο χώρος δεν επαρκεί. Και επιπλέον, δεν είναι η τεχνική μόνο (ούτε πρωτίστως) που κάνει τον μεγάλο συγγραφέα. Είναι άλλα πράγματα που καθιστούν κάποιον συγγραφέα μεγάλο, και σ' αυτά περνώ ευθύς αμέσως.

Anonymous said...

(συνέχεια εκ του προηγουμένου)

Ένας μεγάλος συγγραφέας κρίνεται από τρία κυρίως, αλληλοεξαρτώμενα μεταξύ τους, κριτήρια. Πρώτον: το έργο του είναι ριζωμένο σε έναν τόπο. Η αφήγησή του είναι κατάσαρκα δεμένη με τα βάσανα μιας συγκεκριμένης παράδοσης. Ακόμα κι αν το όνομα του τόπου είναι φανταστικό, τα χαρακτηριστικά του αποδίδουν παλέσματα που γέννησε μια πραγματική παράδοση τούτης της δύσμοιρης γης. Δεύτερον: ο αληθινός συγγραφέας καταπιάνεται με τα πιο βαθιά, αρχέγονα, σχεδόν αταβικά, χαρακτηριστικά του ανθρώπου. Καταπιάνεται με ό,τι (λασπερό ή θείο) κάνει τον άνθρωπο, άνθρωπο. Τρίτον: ο μεγάλος συγγραφέας, δεν γράφει εν κενώ, αλλά συζητά με τρόπο ριζικό (ακόμα και για να απορρίψει ή να ξεθεμελιώσει) ό,τι έχει συζητηθεί πριν από αυτόν, επί του θέματός του. Ακόμα κι όταν διαλέγεται με τρόπο αδιόρατο, η ματιά ενός έμπειρου αναγνώστη είναι ικανή να διαβλέψει το νήμα του μυστικού διαλόγου.

Η Μέριλιν Ρόμπινσον "περνάει" και από τα τρία κρτήρια αριστούχος. Το μυθιστόρημά της είναι βαθιά ριζωμένο στα βάσανα της Αμερικής εκείνης, που έδωσε μάχη βιβλική (με διττή έννοια) προκειμένου να σπάσει τις αλυσίδες των μαύρων αδερφών της. Μέσα από το μυθστόρημά της αναδύονται ανάγλυφα, απτά σχεδόν, μυστικά ιδιώματα της ανθρώπινης συνθήκης (το μίσος, η οργή, η συγνώμη, η μετάνοια, η αδυναμία για συγνώμη και μετάνοια, η αγάπη, η τρυφερότητα, η παλιανθρωπιά...). Και όλα με τέτοια μαεστρία και τόσο γαληνεμένη γραφή! Τέλος, το μυθιστόρημά της είναι ένας τελευταίο κρίκος σε μια μακριά αλυσίδα συζήτησης για την αμερικανική ταυτότητα. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Μπαράκ Ομπάμα το χαρακτήρισε "αγαπημένο του μυθιστόρημα". Με αυτό τον χαρακτηρισμό ο πρόεδρος της Αμερικής, δεν φανερώνει απλά μια βιβλιοφιλική επιλογή, αλλά παίρνει ξεκάθαρη πολιτική θέση, όσον αφορά στο ερώτημα του ποια Αμερική θέλουν οι σύγχρονοι Αμερικάνοι.

Κρίμα που διαφωνούμε, αγαπητέ μου Πατριάρχη. Είναι όμορφο όμως αν διαφωνούμε γόνιμα. Το ελπίζω και το εύχομαι!

Μάξιμος ο Γραικός

Πάπισσα Ιωάννα said...

Μάξιμε,
χαίρομαι που έγραψες αναλυτικά τις απόψεις-σου, για να ξανασκεφτώ τις δικές-μου και να επιχειρήσω πιο διεξοδικά να καταλάβω (και να εξηγήσω) τις αντιρρήσεις-μου.

Εξ ιδιοσυγκρασίας πέραν όσων λες (ύφος βιβλικό, όπως ωραία το θέτεις, μειλίχια μετάδοση αξιών, χιούμορ πάνω στην καθημερινότητα και στα δεδομένα-της, ένταση σε μερικές από τις μικροϊστορίες από τις οποίες αποτελείται κ.ο.κ.) ζητώ από το μυθιστόρημα (ειδικά από αυτό το είδος της πεζογραφίας) π λ ο κ ή. Χωρίς πλοκή όλα αυτά γίνονται ατελεύτητη ποιητικότητα, ομφαλοσκοπούμενο αναμάσημα ιδεών που δεν απορρέουν από τη δράση, λίμνη που στάσιμη γαληνεύει αλλά ταυτόχρονα προκαλεί και ανία.
Όσο για τα 3 κριτήρια που θέτεις, θα μπορούσε κανείς να αντιτάξει τη στερεή πλοκή όπως είπα, τον χαρακτήρα που να αποτελεί τόσο αρχέτυπο όσο και καθημερινό άνθρωπο, τη σύγκρουση/τις συγκρούσεις που θα προκαλέσουν ενδοκειμενικές κορυφώσεις κ.ο.κ. Θέτοντας μονόπλευρα τα δικά-σου κριτήρια (αν και φυσικά έτσι διαβάζουμε όλοι), παραγκωνίζουμε άλλα που δεν πληρούνται στο Γκίλιαντ, όπως αυτά που σου ανέφερα...
Την καλημέρα-μου
Πατριάρχης Φώτιος

Anonymous said...

Ευχαριστώ που ασχολήθηκες με τις επισημάνσεις μου, Πατριάρχη (πραγματικά, δεν το θεωρώ αυτονόητο). Και όπως φαίνεται, η συζήτησή μας μπορεί να είναι όντως γόνιμη.

Δεν θα διαφωνήσω, εν μέρει, με την περί πλοκής ένστασή σου. Ωστόσο, αναρωτιέμαι, αν είναι η πλοκή το βασικό κριτήριο, ή έστω ένα από τα πρωταρχικά, πώς θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε, π.χ., το έργο της Βιρτζίνια Γούλφ; Μάλλον σκέτη ανία. Για να μη μιλήσει κανείς για τον Τζόυς ή τον Ντοστογέφσκι... Θέλω να πω δηλαδή, πως έχω την αίσθηση ότι η αληθινή λογοτεχνία προτάσσει άλλα κριτήρια από αυτό της πλοκής (χωρίς να την υποτιμώ).

Και επί του προκειμένου: πράγματι η Ρόμπινσον υπολείπεται ίσως σε πλοκή στο πρώτο μισό του βιβλίου. Στο δεύτερο μισό όμως, η όλη εσωτερική πάλη με τα αισθήματα προς τον Τζακ Μπάουτον, δεν αποτελεί κάπως μια αναπλήρωση, εν συγκεκριμένω, αυτού που στο πρώτο μέρος φάνηκε (όπως το χαρακτήρισες) "ομφαλοσκοπούμενο αναμάσημα ιδεών". Έχω την αίσθηση λοιπόν πως πλοκή υπάρχει. Το ερώτημα είναι πόση θέλει κανείς. Είναι καθαρά υποκειμενικό. Θέλει κανείς όση δράση έχουν τα μυθιστορήματα του Νταν Μπράουν. ΟΚ, προφανώς δεν θα την βρει στην Ρόμπινσον. Καταλαβαίνω βέβαια πως δεν μιλάς για μια τέτοιου είδους πλοκή, απλά χρησιμοποιώ αυτό το κάπως ακραίο παράδειγμα, για να καταστήσω σαφές το πόσο υποκειμενικό είναι το ζήτημα της πλοκής (και γι' αυτό, όχι και τόσο πρωταρχικό).

Έρρωσο φίλτατε
Μάξιμος

Anonymous said...

Υ.Γ. Δύο ερωτηματικά σημεία στίξης δραπέτευσαν (τη υπαιτιότητί μου δυστυχώς) από το ως άνω σχόλιό μου... Ελπίζω ωστόσο να μαντεύεις τη θέση τους. Λυπάμαι. Αν τα βρεις, τοποθέτησέ τα στο σημείο που τους πρέπει, για να μη μείνουν μόνα τους και παραπονεμένα... (το ένα μετά το "αναμάσημα ιδεών" και το έτερο μετά τον πολύ κ. "Μπράουν")...

Πάπισσα Ιωάννα said...

Μάξιμε,
τα περισσότερα μεγάλα έργα (όσα εγώ βλέπω ότι έχουν μια τέτοια ποιότητα) στηρίζονται σε μια καλοδουλεμένη ύφανση, που ναι μεν προβάλλει σκέψεις, συναισθήματα, ιδέες, αξίες κ.ο.κ.μ αλλά τις εντάσσει σε έναν ενδοκειμενικό κόσμο, φτιαγμένο με δομικά υλικά που να μπορούν να αντέχουν σε συνέπεια και αλληλεξάρτηση μέσα στο ίδιο το κείμενο. Φυσικά, αυτό δεν φτάνει αφού χρειάζονται χαρακτήρες, ύφος, δύναμη συγκρούσεων, μοτίβα που να αποτυπώνουν ή πλάθουν μια πραγματικότητα ικανή να κάνει τον αναγνώστη να ξαναδεί τον κόσμο. Κι αυτή η πλοκή είναι (κατά τη γνώμη-μου) η διαφορά του μυθιστορήματος από το ποίημα, χωρίς τα στεγανά να είναι απόλυτα.

Όσο για την υποκειμενικότητα, φυσικά υπάρχει, φυσικά καθορίζει το γούστο του καθενός, φυσικά αξιολογεί και αποτιμά κάθε έργο. Αλλά αν ομολογήσουμε ότι αποτελεί το υπέρτατο κριτήριο, τότε δεν μπορούμε να συζητάμε, αφού "ρεαλιστικά" θα τη θέσουμε ασπίδα στις απόψεις-μας. Για λόγους σύμβασης, ας ψάξουμε να βρούμε ένα τραπέζι διαλόγου όπου όλοι λίγο πολύ θα μπορούν να καταθέσουν τις σκέψεις-τους.
Γι' αυτό καταλαβαίνω τις εκτιμήσεις-σου για τη Ρόμπινσον, αλλά προσπαθώ (κι εσύ άλλωστε) να βρούμε κοινούς παρονομαστές για να διαφωνήσουμε.
Πατριάρχης Φώτιος

Anonymous said...

Αχ, φοβάμαι ότι κοινό τραπέζι διαλόγου δεν θα βρούμε. Η διαφωνία μας θα παραμείνει στηριγμένη σε υποκειμενικά κριτήρια! Πάντοτε βέβαια αρνιόμουν (και ακόμα αρνούμαι) τον απόλυτο υποκειμενισμό στην αποτίμηση της τέχνης (τη θεωρία δηλαδή πως κάθετι έχει αξία, αφού πάντα θα βρίσκεται κάποιος να αρέσκεται σ' αυτό). Είμαι της γνώμης πως υπάρχουν αντικειμενικοί κριτές στην τέχνη. Και αυτοί είναι δύο: Η γνώμη των ειδικών (παράγοντας σχετικός, αλλά ο καλύτερος που διαθέτουμε στο εκάστοτε παρόν) και ο Χρόνος (παράγοντας απόλυτος, αλλά δύσκολο να τον συμβουλευτείς νωρίτερα από... το μέλλον).

Ένας Πατριάρχης Φώτιος και ένας Μάξιμος Γραικός δεν μπορεί παρά να είναι ειδήμονες! Να όμως που διαφωνούν! Οπότε τελικώς κριτής, μάς απομένει ο χρόνος. Εύχομαι να ζήσουμε όσο πάει, για να βλέπουμε διαρκώς την ετυμηγορία του!

Καλές γιορτές, αγαπητέ μου Πατριάρχη!

Πάπισσα Ιωάννα said...

Εγώ ζω, Μάξιμε, 1200 χρόνια
και έχω δει βιβλία και βιβλία να παρέρχονται...
Έχεις δίκιο πάντως: οι δύο κριτές που ανέφερες είναι οι πιο αντικειμενικοί δείκτες της ποιότητας. Εμείς οι αναγνώστες απλώς προσφέρουμε ένα πετραδάκι στον ορίζοντα της εποχής-μας.

Ευλογημένα Χριστούγεννα
και πάντα βιβλία ζεστά ή ψυχρά, ποτέ χλιαρά,
για να μπορούμε να συζητάμε γύρω από το τζάκι του Βιβλιοκαφέ.
Πατριάρχης Φώτιος