Κρέπα με ελιές, φέτα και απάκι: Ρέα Γαλανάκη

Στιβαρή φωνή της τελευταίας εικοσαετίας η Ρέα Γαλανάκη έχει αφήσει τη σφραγίδα της στα νεοελληνικά γράμματα της μεταπολιτευτικής περιόδου.

       Γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης το 1947. Σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στην Αθήνα κατά την περίοδο της δικτατορίας και οι πρώτες δημοσιεύσεις της έγιναν σε περιοδικά στρεφόμενα εναντίον του καθεστώτος. Έζησε για ένα διάστημα στην Πάτρα, ενώ τώρα διαμένει στην Αθήνα. Είναι ιδρυτικό μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων. Διετέλεσε αντιπρόεδρος της Στέγης Καλών Τεχνών και Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού (1994-1997).

      Το μυθιστόρημα "Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ πασά" είναι το πρώτο ελληνικό μυθιστόρημα το οποίο η ΟΥΝΕΣΚΟ ενέταξε στη Συλλογή αντιπροσωπευτικών έργων της και το μυθιστόρημα “θα υπογράφω Λουί” επελέγη να αντιπροσωπεύσει την Ελλάδα στο Ευρωπαϊκό Βραβείο λογοτεχνίας "ΑΡΙΣΤΕΙΟΝ", όπως και το “Ελένη, ή ο Κανένας”, το οποίο τελικά απέσπασε τη δεύτερη θέση. Τη χρονιά εκείνη, το 1999, πήρε και το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος για το “Ελένη ή ο Κανένας”.

Εργογραφία αυτοτελών έργων από το www.biblionet.gr:

-“Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα” (Μυθιστόρημα), Καστανιώτη, 2009.

-“Αμίλητα, βαθιά νερά: Η απαγωγή της Τασούλας” (Μυθιστορηματικό χρονικό), Καστανιώτη, 2006.

-“Ένα σχεδόν γαλάζιο χέρι” (Διηγήματα), Καστανιώτη, 2004.

-“Ο αιώνας των λαβυρίνθων” (Μυθιστόρημα), Καστανιώτη, 2002

-“Ελένη ή ο κανένας” (Μυθιστόρημα), Άγρα, 1998.

-“Βασιλεύς ή στρατιώτης: Σημειώσεις, σκέψεις, σχόλια για τη λογοτεχνία” (δοκίμια), Άγρα, 1997.

-“Ομόκεντρα διηγήματα: Η ιστορία της Όλγας, Mαυρόασπρο, T' αόρατα και τα ορατά” (Διηγήματα), Άγρα, 1997.

-“Πλην εύχαρις. Τα ορυκτά” (Ποιήματα), Άγρα, 1994.

-“Θα υπογράφω Λουί“ (μυθιστόρημα), Άγρα, 1993.

-"Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ πασά" (μυθιστόρημα), Άγρα, 1989.

-“Πού ζει ο λύκος; (Ποίηματα), Άγρα, 1986.

-“Το κέικ” (Ποιήματα), Κέδρος, 1980.

Γενικά χαρακτηριστικά του έργου-της:

1. Ιστορική αναδίφηση της συγγραφέως με σκοπό να πραγματευθεί το πεδίο κυρίως του 19ου αιώνα. Η ιστορία τής δίνει τη δυνατότητα να αναζητήσει καβαφικές σιωπές και να τις καλύψει μυθιστορηματικά. Ταυτόχρονα μέσω της ιστορίας βρίσκει το περιθώριο να μιλήσει για το σήμερα, καθώς είτε συναντώνται στα «ιστορικά»-της έργα αναλογίες με το παρόν, είτε ο απόηχος των γεγονότων του τότε φτάνει ισχυρός ως το τώρα.

2. Αναγωγή στον μύθο. Εκεί βρίσκει αρχέτυπα, αναζητά τις πηγές αντιλήψεων και στερεοτύπων, στήνει τις αλληγορίες-της, που εμφανώς μπορούν να αναγνωστούν ως το πεδίο της ανθρώπινης υπαρξιακής αγωνίας.

3. Ποιητικότητα. Η καταγωγή-της από την ποίηση έχει αφήσει τα ίχνη-της στα πρώτα κυρίως-της πεζά, όπου το ύφος γεμίζει λυρισμό, άλλοτε με αντιστοιχία με το περιεχόμενο κι άλλοτε ως δέρμα που δεν μπορεί να το αποτινάξει.

4. Δραματικότητα. Η διχασμένη φύση του Ισμαήλ Φερίκ, η ανάγκη της Αλταμούρα να ντυθεί άνδρας για να σπουδάσει, η ρομαντική φύση του «Λουί», η εκούσια/ακούσια απαγωγή της Τασούλας κρύβουν μέσα-τους πυρήνες δραματικότητας, τους οποίους η Γαλανάκη αξιοποιεί ιδιαίτερα πετυχημένα.

5. Ψυχολογική σκιαγράφηση των προσώπων-της, ώστε αφενός να φανεί ο ψυχισμός, τα κίνητρα και τα πάθη-τους και αφετέρου να διαφανεί η σύγκρουσή-τους με τον άλλο-τους εαυτό ή με την κοινωνία. Ο εσωτερικός βίος των χαρακτήρων-της μετράει συχνά περισσότερο από τον εξωτερικό, εσωτερικεύοντας τα προβλήματα του κόσμου σε μια πρισματική διάθλασή-τους.

Μια γνώμη για το τελευταίο-της βιβλίο, “Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα”

          Τέσσερις είναι οι πιο συνηθισμένοι κώδικες συμβόλων που συναντώνται στη δυτική λογοτεχνία: ο κώδικας της κλασικής μυθολογίας, του χριστιανισμού, του ρομαντισμού και τέλος της ψυχανάλυσης. Τουλάχιστον τρεις από αυτούς βρήκε η Ρέα Γαλανάκη στη μυθική ανάπλαση της ζωής του Ιούδα στο ποίημα της Κρητικής Αναγέννησης με τίτλο “Παλαιά και Νέα Διαθήκη”, και το έκανε μυθιστόρημα προσθέτοντας λίγη ρομαντική αύρα, όπως σε όλα-της τα έργα.

       Η ιδέα φαίνεται έξοχη και πολύ πρόσφορη για μυθιστορηματική πραγμάτευση. Η ιστορία του μυθιστορήματος κινείται σε δύο χρονικά και υφολογικά επίπεδα, το καθένα από τα οποία αντικατοπτρίζει το άλλο:

      -Ο Ιούδας γεννιέται με οιωνούς ότι θα σκοτώσει τον πατέρα-του και θα παντρευτεί τη μητέρα-του, όπως και κάνει, παρά τις προσπάθειες των γονέων-του να αποτρέψουν το μοιραίο κλείνοντάς τον από μωρό σε ένα πισσωμένο κασελάκι και εγκαταλείποντάς το στο πέλαγος (υπολανθάνει ο μύθος του Μωυσή ή του Περσέα). Γίνεται έτσι (πέρα από τη γνωστή ιδιότητά-του, αυτή του προδότη) αδελφοκτόνος από λάθος, πατροκτόνος και αιμομίκτης από τη μοίρα.

      -Στο επίπεδο του παρόντος μια ελληνοεβραία δασκάλα έρχεται αντιμέτωπη με τη συντηρητική νοοτροπία ενός χωριού στην ορεινή Κρήτη, την αντισημιτική συμπεριφορά-τους και την τοπικιστική δράση του άλλου δασκάλου του χωριού.

       Ο μύθος περικλείει το γνωστό από τον Σοφοκλή παράδειγμα του Οιδίποδα, που σκότωσε τον πατέρα-του και νυμφεύτηκε τη μητέρα-του (η ψυχαναλυτική διάσταση ελλοχεύει), αλλά και το πρόσωπο του Ιούδα, όχι στη καινοδιαθηκική-του προδοτική δράση αλλά στην εικαζόμενη προγενέστερη ζωή-του. Η Γαλανάκη επιχείρησε να ορθώσει το πρότυπο του απόλυτου κακού αποδίδοντας όλα τα αμαρτήματα του Οιδίποδα και του Ιούδα στο ίδιο πρόσωπο. Κι έπειτα θέλησε να δείξει πώς οι σύγχρονες ρατσιστικές και εθνικιστικές θέσεις ποικίλων ομάδων, στηριγμένες στη ριζωμένη νοοτροπία του λαού, όπως αυτή εκφράζεται στα έθιμά-του, λ.χ. το κάψιμο του Ιούδα (βλ. και ανάλογο περιστατικό στον «Καπετάν Μιχάλη» του Καζαντζάκη), οδηγούν στην ανεύρεση εξιλαστήριων θυμάτων για να του φορτώσουν την κακοδαιμονία-τους και με όχημα το μίσος εναντίον-του να δρομολογήσουν τα πράγματα, όπως αυτοί θέλουν.

        Η χρήση του άχρονου μύθου, η διαχρονική-του ισχύς και η αρχετυπική παρουσία-του τόσο σε λαϊκά έθιμα και παραδεδομένες αντιλήψεις του ελληνικού λαού όσο και η ποιητική-του ανάπλαση πριν από πέντε αιώνες εξακολουθεί πάντα να γεννά μεστά λογοτεχνικά αποτελέσματα. Απέναντι στο καλό που εκπροσωπούμε πάντα εμείς, είτε είμαστε χριστιανοί, είτε καθαρόαιμοι Έλληνες, είτε ηθικά άμωμοι και άσπιλοι, υπάρχει κάποιος που είτε συνειδητά είτε ασύνειδα ενσαρκώνει το κακό (και μάλιστα όσο πιο πολλά δεινά κουβαλά τόσο το καλύτερο), και δέχεται το ανάθεμα μιας ολόκληρης κοινωνίας.

         Αφηγηματικά η ιστορία εξελίσσεται παράλληλα, μια στο μυθικό επίπεδο και μια στο σύγχρονο, με παρένθετες αναδρομές στους προγόνους της ελληνοεβραίας Μάρθας και με ονειρικούς διαλόγους-της με τη νεκρή μητέρα-της. Μ’ αυτήν τη βοστρυχωτή πλέξη παρόντος και παρελθόντος, σύγχρονης Κρήτης και μυθικής Ιουδαίας, ο αναγνώστης μπαίνει από πολύ νωρίς στο παιχνίδι των συμβολισμών και των αντικατοπτρισμών. Από τη μία, ο καθρέφτης του ελληνοϊουδαϊκού μύθου παρουσιάζει τον αποδιοπομπαίο τράγο κι από την άλλη ο καθρέφτης της ελληνικής κοινωνίας του 21ου αιώνα δείχνει την παθογένεια της προγονοπληξίας και της ξενοφοβίας, αλλά ταυτόχρονα αντανακλά τον άλλο σε μια αμοιβαία εξήγηση.

         Τι θα περίμενα περισσότερο; μια πιο σθεναρή ανάδειξη της νοοτροπίας της κοινωνίας, που να μην περιορίζεται στο πρόσωπο του δασκάλου Χάρακα: η κοινωνία έπρεπε να φαίνεται ως συλλογική συνείδηση και όχι ως μεμονωμένες περιπτώσεις∙ μεγαλύτερη ένταση σε κρίσιμες στιγμές της υπόθεσης, όπως στο πατρικό φόνο του Ιούδα, ή στις απειλές κατά της Μάρθας. Νιώθω ότι απουσιάζουν οι συγκρούσεις σε καίρια σημεία της υπόθεσης. Γενικότερα, εκτός από τη συγκίνηση και τον προβληματισμό, εκτός από τη γόνιμη ζεύξη άχρονου μύθου και σύγχρονου παρόντος, θα περίμενα να αξιοποιηθούν οι κορυφώσεις, ώστε ο αναγνώστης να φορτιστεί συναισθηματικά και να συναισθανθεί την τραγικότητα της ακούσιας αμαρτίας αλλά και τη συχνά αδιέξοδη αντίσταση απέναντι σε μια σκληροπυρηνική παράδοση ξενοφοβίας και ευδαιμονισμού.

        Πιστεύω ότι το μυθιστόρημα γεννά πολλούς προβληματισμούς για τον μύθο, τα σύμβολα, τη σύγχρονη πραγματικότητα, το εγώ και το εσύ, αλλά αστόχησε στη σφιχτοδουλεμένη πλοκή και σε πολλά σημεία της μυθιστορηματικής οικονομίας.

*Η φωτογραφία με τους βρακοφόρους

είναι παρμένη από το:

ganifantis.blogspot.com/2009/01/blog-post_02.html

Πατριάρχης Φώτιος