Sunday, November 16, 2014

Ἓν οἶδα ὅτι οὐδέν οἶδα


Όσο διαβάζω, όσο καταβροχθίζω ελληνική και ξένη πεζογραφία, τόσο περισσότερο συνειδητοποιώ πόσο λίγο την κατέχω, πόσο απύθμενο βάθος ανοίγεται κάτω από τα πόδια-μου κι εγώ ο αφελής νομίζω ότι κολυμπάω σε ασφαλή νερά. Διαβάζω ένα καινούργιο βιβλίο και αντιλαμβάνομαι ότι υπάρχουν δέκα άλλα, καλά, ποιοτικά, για το ίδιο θέμα, που δεν τα έχω αγγίξει. Ανακαλύπτω έναν καινούργιο συγγραφέα, ο οποίος με ενθουσίασε, και αμέσως καταλαβαίνω ότι έχει γράψει μια ντουζίνα γοητευτικά έργα, από τα οποία εγώ διάβασα μόλις το πρώτο.
            Ακόμα περισσότερο, οχτώ χρόνια σ’ αυτό το ιστολόγιο και πόσα άλλα πιστός προσκυνητής της λογοτεχνίας, καταθέτω την ερμηνεία-μου για κάθε νεοδιαβασμένο έργο και συνάμα ανακαλύπτω ότι υπάρχουν κι άλλες, ότι η δική-μου είναι μισή, ημιτελής, παρεκκλίνουσα, και ότι, αν το ξαναδιάβαζα, θα εύρισκα πολλά άλλα που δεν κατάλαβε το μικρό-μου μυαλό. Ή ακόμα χειρότερα, συνειδητοποιώ ότι η δική-μου ανάγνωση είναι μια παρανάγνωση, μια αθέλητη παρερμηνεία του κειμένου, μια στρεβλή αντιμετώπιση και αξιολόγησή-του. Μα θα μου πείτε «υπάρχει μία και μόνη ορθή ερμηνεία ή όλες οι αναγνωστικές ανταποκρίσεις είναι παρερμηνείες;». «Όχι, δεν υπάρχει μία», θα συμφωνήσω, αλλά μερικές φορές ακόμα και η περίληψη που γράφω για ένα έργο πέφτει έξω ως προς το τι κατάλαβα από την υπόθεση, ειδικά αν το έργο είναι κρυπτικό και εσωστρεφές ή αν εγώ το αντιμετωπίζω με την υποκειμενική-μου προκατάληψη, όπως όλοι. Πόσο μάλλον που η αξιολόγησή-μου μπορεί να στηρίζεται στην ανεπάρκειά-μου, στην πρισματική-μου ανάγνωση, στην ασυνείδητα μεροληπτική εκ μέρους-μου προσέγγισή-του.
            Κι όσο ο καθένας διαβάζει κατά μόνας, τότε δύσκολα μετακινείται από την άγνοιά-του. Το πολύ πολύ να δει μια δυο κριτικές ή να συζητήσει το μυθιστόρημα, το διήγημα, το ποίημα με δυο φίλους και να συλλάβει και τις άλλες γνώμες που μπορούν να ακουστούν. Δεν έχει κριτήριο να αλλάξει άποψη, εκτός αν το ένα διάβασμα βοηθά (που βοηθά) στην κατανόηση των επόμενων. Απλώς, δύσκολα κανείς πείθεται από μόνος-του ότι η ανάγνωσή-του είναι ελλιπής ή στρεβλή.
            Στο ιστολογείν όμως τα πράγματα είναι πιο διαδραστικά, πιο διαλεκτικά. Η άγνοιά-μου εκτίθεται στα μάτια των άλλων, διασταυρώνεται με τη φωνή των συν-αναγνωστών ή ακόμα και του συγγραφέα, οι οποίοι μπορεί να καταδείξουν σοβαρά λάθη, ισχυρές αδυναμίες, χοντρές παραλείψεις ή διαστρεβλώσεις και λάθη της βιβλιοπαρουσίασής-μου. Ή στην καλύτερη περίπτωση, μια άλλη, παράλληλη με τη δική-μου, νοηματοδότηση του έργου. Τότε αντιλαμβάνομαι με δέος και αυτογνωσία ότι το σωκρατικό «Ἓν οἶδα ὅτι οὐδέν οἶδα» δεν είναι μόνο ποσοτικό (στα δέκα βιβλία που έχω διαβάσει υπάρχουν χίλια που δεν τα έχω καν υπόψη), αλλά κυρίως ποιοτικό: η παρανάγνωση δεν είναι μόνο θέμα μειωμένης προσοχής, άτακτης προσέγγισης του κειμένου, αδυναμίας εισχώρησης σε έναν άλλο κόσμο, αλλά και ανθρώπινης ανεπάρκειας ή και περιορισμένης παιδείας μπροστά στον πολύχρωμο, λαβυρινθώδη και αβυσσαλέο κόσμο της λογοτεχνίας.
            Νιώθω λοιπόν συχνά την ανάγκη να ζητήσω συγγνώμη από συγγραφείς, των οποίων τα βιβλία αδίκησα, ή από αναγνώστες, με τους οποίους δεν συμπέσαμε από δική-μου ακραία απόκλιση. Αλλά, από την άλλη, κατανοώ ότι η ίδια η λογοτεχνία και η πολύσημη φύση-της είναι αυτή που αφήνουν ανοικτούς ορίζοντες για “παραναγνώσεις”, για “παρερμηνείες”, γύρω από ένα χαμένο ή ανύπαρκτο κέντρο, γύρω από μια γνήσια ερμηνεία που ποτέ, μα ποτέ, ακόμα κι αν δοθεί από τον ίδιο τον δημιουργό, δεν υπήρξε. Ωστόσο, ο αναγνώστης πάντα πρέπει να αναζητεί την ερμηνεία που δεν προδίδει το κείμενο, με ό,τι κι αν αυτό σημαίνει.
 
[Ο πίνακας στο τέλος της ανάρτησης είναι "Μια νεαρή γυναίκα που διαβάζει" του Gustave Courbet. Οι υπόλοιπες φωτογραφίες αντλήθηκαν από: www.autostraddle.com (δύο πρώτες), onemoresoul.com και www.1stwebdesigner.com]
Πατριάρχης Φώτιος

10 comments:

Rosa Mund said...

Πολύ ωραίο κείμενο. Με τον προβληματισμό που περιέχει μοιάζει σαν Βίβλος του εκ γενετής βιβλιόφιλου.
Καθένας μας διαβάζει σε κάθε βιβλίο αυτό που είναι ο ίδιος. (Διαβάζεις ό,τι είσαι!)
Γι' αυτό κάθε αναγνώστης είναι ξεχωριστός. Γιατί κάνει τη δική του ανάγνωση. Κάθε φορά. Όσες φορές κι αν διαβάσει το (ίδιο) βιβλίο.
Δεν είναι τυχαίο που άλλα βλέπει και άλλα καταλαβαίνει καθένας μας, μιας και διαβάζει το ίδιο "άλλο" βιβλίο.

Μπροστά στον ωκεανό της ανάγνωσης πάντα είχα την αγωνία πότε θα διαβάσω όσα μ' ενδιαφέρουν. Όσο περνούν τα χρόνια, έχω συμφιλιωθεί πλέον με την πολύ μεγάλη ανεπάρκειά μου.
(Όπως το παιδάκι της Α' δημοτικού, που όταν του έδωσαν τα βιβλία την πρώτη ημέρα στο σχολείο, το έπιασε τέτοιο άγχος, που άρχισε να κλαίει με λυγμούς. Όταν τον ρώτησα γιατί κλαίει, μου είπε με απελπισία:
Και πότε θα μπορέσω να διαβάσω όλα αυτά τα βιβλία;)

Πάπισσα Ιωάννα said...

Rosa,
νομίζω ότι έπιασες τα δυο βασικά σημεία της ανάρτησης.

Αφενός,
μία ανάγνωση = μία ερμηνεία,
άλλη ανάγνωση = άλλη ερμηνεία.
Αλλά, εξακολουθώ να νιώθω ότι πολλές αναγνώσεις μου προδίδουν κάτι που δεν συλλαμβάνω.
Ανασφάλειες;

Αφετέρου, η πληθώρα των καλών βιβλίων δεν τελειώνει ποτέ.
Ωραία.
Μα δεν υπάρχει ένας πεπερασμένος αριθμός που πρέπει να διαβάσω
κι εγώ αναλώνομαι σε ένα σωρό άσχετα;
Π.Φ.

Rosa Mund said...

Κάποτε πίστευα ότι όλα τα βιβλία βοηθάνε με κάποιον τρόπο να γίνεις αυτό που είσαι. Τώρα πια δεν είναι ακριβώς αυτό που σκέφτομαι. Εφαρμόζω το ξεσκαρτάρισμα -που κι αυτό είναι προσωπική υπόθεση, τι δηλ. είναι καλό να διαβαστεί και τι όχι-, έχοντας κι εγώ τις ανασφάλειές μου (και τις αμφιβολίες μου) για το τι συλλαμβάνω και τι όχι με τις κεραίες μου στις διάφορες αναγνώσεις μου. Και σίγουρα δεν έχω το αλάθητο του Πάπα.

Κι επειδή τα καλά βιβλία δεν τελειώνουν ποτέ, προσπαθώ ανάμεσα σε όσα πέφτουν στην αντίληψή μου, να διαλέξω τι θα διαβάσω επειγόντως και τι θα μείνει "για τις καλένδες". Σίγουρα παραλείπω κάποια, ενδιαφέροντα για άλλους, όχι όμως απαραίτητα για μένα.

Η ερμηνεία ενός κειμένου, όταν γίνεται σπαζοκεφαλιά, ροκανίζει τις χαρές της ανάγνωσης και τρώει δημιουργικό αναγνωστικό χρόνο. Εντούτοις, κάποτε επανέρχομαι, άλλοτε πάλι όχι.

Απόλαυση είναι και το να επικεντρώνεται κανείς στα σημεία που τον ενδιαφέρουν. "Τι εννοεί ο ποιητής", συχνά δεν μπορεί να το απαντήσει ούτε ο ίδιος (ο Ποιητής).
Το νόημα της ελεύθερης ανάγνωσης ποιο είναι; Μήπως η αλητεία του μυαλού; Η χαρά του ταξιδιού; Η λατρεία της γλώσσας; Ο τρόπος έκφρασης; Η ταύτιση;
(Τι είναι πατρίδα μας; Μην είν' οι κάμποι;)

Πάπισσα Ιωάννα said...

Rosa,
προφανώς δεν είναι όλα τα βιβλία ωφέλιμα, δραστικά, ουσιαστικά για την ανάπτυξή-μας.
Από την άλλη, σκέφτομαι ώρες ώρες
ότι δεν τελειώνουν ποτέ
επειδή εμείς οι ίδιοι αλλάζουμε και κάθε χρόνο, σε κάθε φάση της ζωής-μας
χρειαζόμαστε άλλα απ' αυτά, εκτιμάμε αλλιώς όσα πριν είχαμε διαγράψει,
προσθέτουμε νέα με βάση την ωρίμασή-μας.
Και φυσικά επιδιώκουμε την απόλαυση με την ποιότητα, την ποιότητα με την ευχαρίστηση.
Π.Φ.

Nota Chryssina said...

Μερικές φορές διαπιστώνω πως το κατάλληλο βιβλίο έρχεται να απαντήσει σε έναν προβληματισμό μου. Τότε η ανάγνωσή του είναι αυτό που θέλω να βρω.
Συνήθως νιώθω ενοχές απέναντι σε όσα βιβλία θα ήθελα να είχα διαβάσει και σκορπίστηκα σε άλλες αναγνώσεις.
Πολύ ωραίο κείμενο Πατριάρχη.
Rosa Mund χάρηκα τα σχόλιά σου!

Πάπισσα Ιωάννα said...

Νότα, καλημέρα.
Αυτό που ονομάζεις "στιγμή"
είναι ακριβώς αυτό που έρχεται
να κουμπώσει το βιβλίο με τον εαυτό-μας.
Π.Φ.

Ρόζα said...

"Και σκέφτομαι και τον Σολζενίτσιν. Αυτός ο μεγάλος άνδρας ήταν άραγε μεγάλος μυθιστοριογράφος; Πού να ξέρω; Δεν άνοιξα ποτέ κανένα του βιβλίο. Οι ηχηρές δημόσιες τοποθετήσεις του (τις οποίες χειροκροτούσα για το σθένος τους) μ' έκαναν να πιστεύω ότι γνώριζα εκ των προτέρων όλα όσα είχε να πει. {...}
Λέω: "Μου αρέσει ο Τζότζεφ Κόνραντ". Και ο φίλος μου: "Εμένα όχι και τόσο". Μιλάμε όμως για τον ίδιο συγγραφέα; Εγώ έχω διαβάσει δύο μυθιστορήματα του Κόνραντ, ο φίλος μου μόνο ένα, που εγώ δεν το ξέρω. Παρ' όλα αυτά, ο καθένας μας, με όλη του την αθωότητα (με όλη του την αθώα θρασύτητα), είναι σίγουρος πως έχει σωστή άποψη για τον Κόνραντ. {...}
Μιλάμε όλοι για την ιστορία της λογοτεχνίας, την επικαλούμαστε, σίγουροι πως τη γνωρίζουμε, αλλά τι είναι in concreto η ιστορία της λογοτεχνίας στη συλλογική μνήμη; Ένα patchwork ραμμένο από αποσπασματικές εικόνες τις οποίες σχημάτισε, εντελώς τυχαία, καθένας από τους χιλιάδες αναγνώστες για τον εαυτό του. Κάτω από τον τρύπιο ουρανό μιας τέτοιας νεφελώδους και απατηλής μνήμης, είμαστε όλοι στο έλεος της κάθε μαύρης* λίστας, με τις αυθαίρετες και ανεπαλήθευτες ετυμηγορίες της, πρόθυμοι πάντα να πιθηκίσουμε την ηλίθια κομψότητά τους."

Μίλαν Κούντερα -Συνάντηση

*Και της κάθε "χρυσής" βραβειακής παπαρολίστας, συμπληρώνω εγώ.

Ρόζα said...

Και του κάθε μαλακοειδούς "Κανόνα" επίσης.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Ρόζα,
πολύ εύστοχη η επιλογή αποσπασμάτων από τον Κούντερα.
Θέτουν πολύ καθαρά μια πτυχή του θέματος:
κανείς δεν έχει επίγνωση όλης της λογοτεχνίας,
κανείς δεν μπορεί να διακηρύσσει ότι η δική-του λίστα είναι η απόλυτη,
άρα ουσιαστικά ο Κανόνας ή οι Κανόνες είναι μια αφηρημένη συνισταμένη πολλών ανθρώπων, πολιτισμών και εποχών,
μια συνισταμένη που αλλάζει από περίοδο σε περίοδο.
Καλημέρα
Π.Φ.

Ρόζα said...

"... πρόθυμοι πάντα να πιθηκίσουμε την ηλίθια κομψότητά τους."

Καλό απόγευμα, Πιφί