Monday, September 24, 2012

“Ίχνη στο χιόνι” του Γιώργου Λίλλη

Ο άνθρωπος και η ιστορία, που γι’ αυτόν δεν είναι ιστορία, είναι η βιωμένη πραγματικότητα. Ο άνθρωπος και τα δεινά της μοίρας που δεν μπορεί να υπερβεί, αλλά ελπίζει ότι μπορεί να τη χρησιμοποιήσει υπέρ-του. 


Φραπέ μέτριος:
Γιώργος Λίλλης
“Ίχνη στο χιόνι”
εκδόσεις Μεταίχμιο
2012 

            Γιατί κανείς να ξεκινήσει να γράψει για τον Εμφύλιο; Αυτό είναι το βασικό ερώτημα που με απασχολεί κάθε φορά που πιάνω στα χέρια-μου ένα μυθιστόρημα που αναφέρεται σ’ αυτήν την ταραγμένη εποχή της νεότερης ιστορίας-μας. Πριν από τέσσερα μάλιστα χρόνια, καθώς έβλεπα ότι η λογοτεχνική μόδα ξαναέφερε το θέμα, έγραψα ειδικά γι’ αυτό αναζητώντας βιβλία αλλά και τη ματιά των συγχρόνων-μας, που δεν έζησαν τον αδελφοκτόνο αυτό πόλεμο (Βλ. Τάρτες:Λογοτεχνία και Εμφύλιος, 27/11/2008). Το ερώτημα αυτό επιχείρησα κατά καιρούς να το απαντήσω, και τώρα διαβάζω ενδιαφέρουσες σκέψεις σε άλλους, όπως στον Χατζηβασιλείου, ο οποίος γράφοντας για το παρόν βιβλίο του Λίλλη, δίνει μερικές σύντομες απαντήσεις: «Τα τελευταία χρόνια πολλοί συγγραφείς των νεότερων γενεών έχουν πλησιάσει τον Εμφύλιο. Άλλοτε για να τον μεταμορφώσουν σε ιστορικό μυθιστόρημα, άλλοτε για να τον αναγάγουν σε σύμβολο απώθησης ή σιωπής (ένα είδος παραπομπής στο χάος της καθημερινής ύπαρξης), άλλοτε για να εντάξουν τα ιστορικά υλικά του σε έναν παιγνιώδη, μοντερνιστικό ή μεταμοντέρνο λόγο και άλλοτε για να προσδώσουν μια ταυτότητα βάθους στη σύγχρονη Αριστερά, θρηνώντας τη διπλή της - εσωτερική και εξωτερική - ήττα.» (Το Βήμα, 20/5/2012).
            Οι απαντήσεις όμως που προκύπτουν από τα ίδια τα έργα δεν με ικανοποιούν επαρκώς. Το ίδιο αντιμετώπισα στην προηγούμενη βιβλιοπαρουσίαση (22/9/2012) του πρόσφατου βιβλίου του Μήτσου «Ο κίτρινος στρατιώτης», το οποίο μοιάζει με το προκείμενο έργο, όχι μόνο για τη χρονική συνάφεια (Εμφύλιος), όχι μόνο για την τοπική εγγύτητα (τα βουνά ανάμεσα στην Αιτωλοακαρνανία και τη Λαμία) αλλά κυρίως για την οπτική γωνία ενός ηλικιακά ή πνευματικά παιδιού που κι αυτός χρησιμοποιεί.
            Ο μικρός Περικλής βλέπει μπροστά στα παιδικά-του μάτια τους στρατιώτες του Εθνικού στρατού να σκοτώνουν εν ψυχρώ τη μάνα-του και τον πατέρα-του, αντάρτη στα βουνά. Το ψυχικό σοκ τον αφήνει άφωνο κι ένας φίλος, ο Αντρέας, αναλαμβάνει να τον περάσει από τα κακοτράχαλα βουνά και να τον πάει στον θείο-του στη Λαμία. Στο δρόμο συναντά ομάδες ανταρτών, που μάχονται την πείνα, το κρύο και τις δυνάμεις των εθνικοφρόνων. Όλα αυτά αποτελούν την αφήγηση του γέρου πια Περικλή στον μεταπτυχιακό φοιτητή που αναζητεί στοιχεία για την εποχή κι οι δυο-τους περιτριγυρίζουν τα μέρη όπου άλλοτε είχαν συμβεί όλα τα φρικτά γεγονότα που περιγράφονται.
            Η γραφή του Λίλλη είναι στρωτή και ευφρόσυνη χωρίς να γίνεται ποιητική ή ωμή, χωρίς να χάνει την ισορροπία ανάμεσα στον στεγνό ιστορικό λόγο και τη μελοδραματική εξιστόρηση της μαρτυρίας. Η αφήγηση κινείται σε δύο επίπεδα: κατά βάση τον ιστορικό χρόνο του Εμφυλίου και σε δεύτερη μοίρα την τωρινή συζήτηση του γέρο-Περικλή με τον ερευνητή. Μάλιστα ο συγγραφέας δεν αποφεύγει να έλθει κατά μέτωπο με τη σκηνή του φόνου των δύο γονιών και έτσι δείχνει ότι έχει κότσια να αφηγηθεί δυναμικά και μετωπικά τις «δύσκολες» στιγμές του ταξιδιού. Και απ’ τη μια κερδίζει τον αναγνώστη, αφού δεν υπεκφεύγει, κι από την άλλη πάνω σ’ αυτή την τόλμη στηρίζει την όλη αφήγησή-του. Το πιο βασικό ωστόσο είναι η προαναφερθείσα προοπτική του παιδιού που έζησε με την παιδική-του συνείδηση τα γεγονότα, τις κακουχίες, τις θηριωδίες, εισέπνευσε όλη αυτή την πολεμική αύρα, στιγματίστηκε από τον θάνατο και την ανθρώπινη απανθρωπιά, είδε τα γεγονότα χωρίς το δίκιο των ιδεολογιών αλλά υπό το πρίσμα των ανθρώπινων εγκλημάτων και φανατισμών.
            Την αφήγηση τη χάρηκα και μπόρεσα να ταξιδέψω κι εγώ από τα Άγραφα ως τη Μακρόνησο. Αλλά…
            Αφενός, δεν απαντήθηκε η βασική-μου απορία: τι παρακινεί έναν νέο συγγραφέα να καταπιαστεί με τον Εμφύλιο; Η τραγωδιακή-του υφή; Η ιστορική-του αξία; Η πολιτική-του εμβέλεια; Ο Λίλλης τείνει προς το πρώτο, αλλά τα λογοτεχνικά-του επιχειρήματα δεν είναι τόσο δυνατά ώστε να αναδείξουν τον πρωτεύοντα ρόλο της φρίκης. Ή μάλλον, έχουμε διαβάσει κατά καιρούς τόσα ανάλογα έργα, που η σκοπιά του Λίλλη δεν μας προσθέτει κάτι θεμελιώδες στο αντιπολεμικό-μας φρόνημα.
            Αφετέρου, η σχέση του γέρο-Περικλή και του υποψήφιου διδάκτορα μπάζει νερά που αλλοιώνουν την αφήγηση και την ευστάθεια του μυθιστορήματος. Ο αμόρφωτος ηλικιωμένος μιλά πολύ στρωτά για να είναι αληθινός, μιλάει πολύ μεστά και στρογγυλεμένα. Ο νεαρός από την άλλη απευθύνεται ώρες ώρες σ’ αυτόν σαν να κάνει μάθημα ιστορίας, μπροστά δηλαδή σε έναν άνθρωπο που είναι η ιστορία αυτοπροσώπως ή τουλάχιστον σε ένα κομμάτι-της. Κι επιπλέον, η αφήγηση του παρελθόντος δεν δίνεται σε πρώτο πρόσωπο από έναν απελέκητο λόγο του γερο-Περικλή, αλλά από μια ουδέτερη (αν και πλήρης λεπτομερειών) φωνή που αφηγείται σε τρίτο πρόσωπο αν και φυσικά από την οπτική γωνία του μικρού ορφανού. Την τόλμη στην περιγραφή των σκηνών τη στέρησε ο Λίλλης από την αφήγηση κι έτσι χάσαμε την εστίαση του αυτόπτη μάρτυρα, την παιδική-του σκέψη, την πρόσληψη της ωμότητας από ένα παιδί, τον λόγο ενός γέροντα, την όλη βίωση των συμβάντων…
            Ευχαριστώ τον Γιώργο Λίλλη που μου έστειλε το βιβλίο-του από τη Γερμανία και κυρίως για τα εξυμνητικά-του λόγια αναγνωρίζοντας στα γραπτά του Βιβλιοκαφέ ηθική αυτουργία για τον τρόπο με τον οποίο δούλεψε το εγχείρημά-του.
            [Πρωτοδημοσιεύτηκε στις 26/6/2012 στον ιστότοπο in2life]
Πατριάρχης Φώτιος

10 comments:

Pellegrina said...

Πολύ ενδιαφέρουσα η άποψη του Χατζηβασιλείου "για να τον αναγάγουν σε σύμβολο απώθησης ή σιωπής (ένα είδος παραπομπής στο χάος της καθημερινής ύπαρξης)".Πράγματι ειναι η ισχυρότερη λειτουργία του(νομιζω),αν φιλοδοξούμεπανανθρωπινηςεμβέλειας λογοτεχνία: ολοι οι άνθρωποι κι ολες οι κοινωνίες ζουνμεσα στην απώθηση και τη σιωπη-άλλοι λιγοτερο,αλλοι περισσότερο.Ταυτόχρονα βεβαια,ως κατι τοσο γενικάιδωμένο,ειναι και μια κοινοτοπία (Δηλ.κατι αμηχανα συνηθισμένο λογοτεχνικά,κατι πουλες so what?-οπως λες κι εσυ)Προσωπικά το επισημαίνω κυρίως γιατι μου εδωσε μια πολυ ωραια απαντηση γιατί ΔΕΝ με ενδιαφερει ο εμφυλιος: ειναι ισως επειδή,ακριβώς,δεν μεενδιαφέρει το"χαος της καθημερινης ύπαρξης":σε αντιθεση σχεδον με τους πάντες εχω βαλθεί,αφελώς,σχεδόν "παραμυθωδώς" να αποδώσω ταξη και νοημα στην καθημερινή ύπαρξη!
(σορι για την αυθόρμητη περιαυτολογία.Δεν μου αρεσει να εμφυλιολογώ.Θα ελεγα μονο πως ετσι που καταντησαμε,οι νεοτερες γενιες που"δεν τον εζησαν",τελικα τον εζησαν περισσότερο!-καταλαβαινεις τι εννοω-κι ισως αυτη να ειναι και μια ερμηνεια του γραψιματος:οι νεοτερες γενιες εχουν πολυ βασανιστει ψυχολογικά και ιδεολογικά από όλους αυτούς τους βασανισμένους προγόνους,και γραφουν αυτοψυχαναλυόμενοι..)

υγ:επισης ψαχνουν την "ιστορική αληθεια"(κατι βεβαιως που μαλλον δεν ειναι δουλεια της λογοτεχνιας,αλλα..)γιατι διαισθανονται-οι νεοτερες γενιες-οτι δεν τουςεχουνπει ακριβως την αληθεια..

Πάπισσα Ιωάννα said...

Pellegrina,
έχεις απόλυτο δίκιο που λες ότι οι νεότερες γενιές έχουν ζήσει τόσο τον εμφύλιο μέσα από την υπερπροβολή-του, είτε από τους προγενέστερους είτε από την αναψηλάφηση ιστορικών και λογοτεχνών.
Κι ακόμα περισσότερο έχουν πήξει από τις μεταμφυλιακές αντιπαραθέσεις, σαν να συνεχίστηκε ο Εμφύλιος για καμιά τριανταριά-σαρανταριά-πενηνταριά χρόνια μετά.
Ζούσαμε (δεν ξέρω αν ζούμε ακόμα) το ψυχροεμφυλιοπολεμικό κλίμα...
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

Ενα από τα πολλά ενδιαφεροντα της υποθεσης ειναι οτι,επειδη η ολη ιστορια ειναι δεμενη πολυ προσωπικά με την μικροϊστορια του καθενός μας,με συναισθηματα ατομικά,με εξιδανικευμένες αξιες και εννοιες αλλά και με φοβο και εξαρτησεις(και για πολλους άλλους λογους,ισως και για το οτι ως λαος δεν εχουμε αποικιοκρατικό/ιμπεριαλιστικό παρελθόν που διαπαιδαγωγεί στη μ ε λ ε τ η άλλων λαων),επειδη λοιπόνολα αυτα,ειμαστε αδιαφοροι για ο,τι θα μας εδειχνε ζωντανά τισυνεβη "τοτε" Κοιταχτε τη Συρία,κοιτάχτε την εμφυλια φρικη,τις καθημερινές σφαγές ανεμεσα σε καθεστωτικους και ανταρτες αλλα και αμαχους,ανυπερασπιστους.Κοιταχτε τη βαρβαρότητητα,την αδιανοητη σκληρότητα-που τωρα απαθατιζεται και αποτην τεχνολογια(Καπου διαβασα οτι τραβανε βιντεο των φονων και βασανισμων και τα..πουλανε σε δυτικους δημοσιογράφους)Ποσο διαφορετικό ηταν λοιπόν "εκείνο";Οικομμουνιστές και οι εθνικοφρονες (ή οι ρωσοφιλοι και οι αγγλοφιλοι κατ άλλους)-κι αναμεσά τους οσοι απλως ηθελαν ειρηνη και ζ ω η,και κάπου έπρεπε να καταφυγουν για προστασια οι δυστυχεις- ειναι το ανευ ειδικής σημασιας επίχρισμα.(Η μονη του σημασια ειναι οτι ειναι επιχρισμα)Ο εμφυλιος πολεμος που εγινε στην Ελλαδα ειναι καθε εμφυλιος πολεμος που γινεται γυρω μας.Ας τον μελετησουμε,οσοι εχουν τα μεσα,και ας μας πουν τι γινεται εκει (στη Συρία).Πολλα θα καταλαβουμε,πολύπερισσότερα από ο,τιαπο τις περίφημες "μαρτυρίες" των γεματων θλιψη καιμισοςπρογόνων,αν δεν ειμαστε τοσο ηλίθιοι ωστε να επιμενουμε πως ειμαστε μοναδικοι ακομα και ως προς τουςεμφυλίους

Γιώργος Λίλλης said...

Γεια σου Πατριάρχη. Για μια ακόμη φορά θέλω να σου πω ευχαριστώ για το ότι ασχολήθηκες με το βιβλίο μου. Να ξεκαθαρίσω κάτι. Μου αρέσουν οι αρνητικές κριτικές. Και δεν είναι αυτό πόζα. Μόνο με διάλογο και αμφισβήτηση μπορεί κάποιος να προσχωρήσει. Το είχα αυτό αρχή στη ζωή μου. Η κρτική σου ματιά με βοήθησε να δω κάποια πράγματα που θα τα χρειαστώ σίγουρα στο μέλλον.

Μια επισήμανση όμως. Τα Ίχνη στο χιόνι δεν είναι ένα βιβλίο για τον εμφύλιο. Ο εμφύλιος είναι το σκηνικό. Εγώ αυτό που ήθελα ήταν να παρακολουθήσω πως ο πόλεμος επηρεάζει τους ανθρώπους. Θα μπορούσε να είναι κάποιος άλλος πόλεμος, κάπου αλλού στον κόσμο, δεν έχει σημασία. Το θέμα είναι ο Περικλής. Ένα αντιπολεμικό μυθιστόρημα θα έλεγα. Νομίζω πως αυτή μου η πρόθεση δεν φάνηκε.

Δεν πειράζει. Προχωράμε. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι διάβασες το βιβλίο με ειλικρίνεια και αυτό το θεωρώ σπουδαίο. Δεν ξέρω ποιος κρύβεται πίσω από το όνομα Πατριάρχης, αυτό που ξέρω, είναι ότι είσαι από τους λίγους ανθρώπους που διαβάζουν και γράφουν για το βιβλίο γιατί το αγαπούν. Έτσι απλά.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Pellegrina,
εμπρός λοιπόν να γράψει κανείς ένα μυθιστόρημα για τους σύγχρονους εμφύλιους, ώστε να καταδείξει στοιχεία και του δικού-μας Εμφύλιου.
Θα είναι ίσως το πρώτο έργο που θα γράφει για το παρόν και θα επιδιώκει έτσι να εξηγήσει το παρελθόν.
Πατριάρχης Φώτιος

Πάπισσα Ιωάννα said...

Γιώργο,
όλα τα ιστολόγια αγαπάνε το βιβλίο, αφού αφιερώνουν πολλές εργατοώρες στο διάβασμα και στο γράψιμο αμισθί.
Όλα τα βιβλιοφιλικά μπλογκς (από αναγνώστες) πλησιάζουν το βιβλίο με περιέργεια και με άδολη χαρά.
Συνέχεια στη δημιουργικότητά-σου
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

εν μερει το κάνω ηδη-αλλα εν μ ε ρ ε ι: οι ήρωές μου στο "Ζωντναοι στο Νουφαρο",στο τριτο μερος θαεχουνπεράσειπόλεμο(τονφαντααστικό,τοποθετημένο στο μέλλον,"Πόλεμο του Νερού")και θαεχειεπιδράσειστηζωήτους (θα εμφανιζεται αρκετά,με φλας μπακ0 Γενικάο πόλεμος ειναι πόλεμος,και ειναιπαντα "εμφύλιος" τελικά,με τον ενα ή τον άλλο τροπο.Οπως ειπε και μου εχει μείνει αξεχαστο ο Κουστουριτσα στο Underground "ο πόλεμος γινεται πόλεμος μόνο οταν ο αδερφός σκοτώσει τον αδερφό".Γι αυτο υποθετω οτι το εν λογω βιβλίο θα διαβαζεται κι ετσι Γενικοτερα,τι κανει στον ανθρωπο ο πόλεμος. Απλώς,ο"δικός"μαςεμφύλιος ειναι τοσο καυτός (ακόμα!!),που ισως δεν προσφέρεται.Πάλι,ποιον άλλοπολεμο να παειενας συγχρονος συγγραφέας;Τουειναι ο πιο οικείος.Δεν ξερει τιποτα για άλλους.Ισως ηλυσηανειναικάποιος πολύ μακρινός(ο τρωικός)η,πιο τρελα,έναςαπό το μελλον..

Pellegrina said...

Συμπληρωματικά,δεν πιστευω οτι"ολα τα ιστολόγια" πλησιαζουν το βιβλιο με αδολη χαρα και αμισθί.Μερικά κανουν μπαμ οτι ειναι διατεταγμένη υπηρεσία.Δεν ειναι αθεμιτο κατ εμε,απλώς κανει μπαμ..

Pellegrina said...

"το εν λογω βιβλιο" εννοω το "Ίχνη στο χιόνι¨"

Πάπισσα Ιωάννα said...

Μια απάντηση στον Γιώργο Λίλλη ως προς το κέντρο του έργου, που δεν ήθελε να είναι ο εμφύλιος αλλά ο γερο-Περικλής.
Σου είχα γράψει και στο μέιλ αλλά τώρα το κοινοποιώ σε όλους:
Ο Εμφύλιος δεν είναι ένα απλό σκηνικό. Είναι φορτισμένο εξ αρχής με ιδεολογικές και ιστορικές εντάσεις, με αποτέλεσμα
όποιος το βάλει ως φόντο στο έργο-του θα δυσκολευτεί να το περάσει ως ουδέτερο, οριακό σκηνικό. Με άλλα λόγια
το σκηνικό βαραίνει λόγω ιστορικότητας πιο πολύ από την πλοκή και γι' αυτό επιζητώ κάτι πιο βαθύ και κάτι πιο φρέσκο στη ματιά που θα τον πλησιάσει.
Αν λ.χ. όσα έγραφες τα περνούσε ένα παιδί που δολοφόνοι σκότωναν τους γονείς-του σε μια ληστεία και έπειτα βρισκόταν λ.χ. στον υπόκοσμο
θα είχε πιο πολλή σημασία ο δικός-σου χειρισμός παρά το σκηνικό.
Πατριάρχης Φώτιος